PROMETHEUS: TULPAR ; PEGASUS'UN ATASI

TULPAR SİLİNDİR MÖ.13 yy
Kuzey Mezopotamya sonradan PEGASUS olan...

Asya'da ilk at kalıntıları MÖ.2500-1700 yılları arasına ait Afanasyevo kültürü ile onun bir gelişmesi ve devamı olan MÖ.1700-1200 yıllarına ait Andronova kültüründe görülmektedir. Her iki kültür de Proto-Türk kavimlerinin mensup olduğu kültür çevreleridir. (Kafesoğlu 1984:204)

Türk destanlarında atlar da sahipleri kadar olağanüstü özelliklere sahiptirler. İnsan dilinden anlayan ve insan gibi konuşabilen atlar, çoğu zaman sahiplerini tehlikelerden korurlar ve ölümden kurtarırlar. Uçma yeteneğine sahip olan bu atlar eski Türk destanlarında Tulpar adıyla bilinirler.

Başkurt inançlarına göre Tulpar adı verilen kanatlı atın kanatlarını hiç kimse göremez. Tulpar kanatlarını, yalnız karanlıkta, büyük engelleri ve mesafeleri aşarken açar. Eğer birisi tarafından Tulpar’ın kanatları görülürse, Tulpar’ın kaybolacağına inanılır

Başkurtların kahramanlık destanı olan Ural Batır’da ata tapınmanın izleri korunmuştur. Bu destanda,Tulpar adı verilen kanatlı atlardan olan Akbuzat ve Sarat, gökyüzünde yaşayan tanrısal atlardır. Akbuzat, Göklerin hâkimi Samrav’ın karısı Koyaş’tan (Güneşten) doğmuş olan kızları Humay’ın kutsal atıdır. Sarat ise, Samrav’ın Ay’dan doğmuş olan kızı Ayhılu’nun atıdır. Ural Batır ve Akbuzat rivayetlerinde dev at Akbuzat, kahramanların koruyucusu ve yeryüzündeki atların neslini devam ettiren aygır rolünde ortaya çıkar (Sagitov1986:125).

Başkurt rivayetlerine göre, Büyükayı’nın en dıştaki ikiyıldızı semavi atlar olup, adları Buzat (Boz at) ve Sarat (Sarı at) olarak bilinir (Sagitov 1986: 125). Karaçay Malkar folklorunda da Küçükayı’nın iki yıldızı Sarı aygır ve Toru (Doru) aygır adlarıylatanınır (Tavkul2000:100).

Eski Türk destanlarınınTulpar adını taşıyan uçan at motifine Kuzey BatıTürk lehçelerinin hemen hepsinde ve Uygurca’da rastlamak mümkündür. Tulpar adlı uçan at idil Ural’da Başkurtlar ve KazanTatarları arasında,Orta Asya’da Kazaklar, Kırgızlar, Altaylar, Karakalpaklar arasında olduğu kadar, Kafkaslarda Karaçay Malkarlılar ve Kumuklar arasında da yaşayan en canlı destan unsurudur.

Çeşitli dillerde konuşan Kafkasya halklarının dillerinde ve folklorlarında da Tulpar adının karşımıza çıkması, onların Kumuk ve Karaçay Malkar Türkleriyle girdikleri kültürel etkileşimin bir sonucudur.

Kumuk Türkçesinde ;
Tulpar dünyanı birevü buççagında busa da,öz yılkısın tabar
(Tulpar dünyanın bir köşesinde olsa da,kendi sürüsünü bulur)

Atasözünde tezahür eden Tulpar adı, onların komşuları olan çeşitli Dağıstan halklarının dillerinde de kendisine bir yer bulmuştur. Avar, Lak, Andi, Dargı ve Tabasaran dillerinde Tulpar kelimesi yaşamaktadır .(Abdullayev1982:2829).

Prof. Dr. Ufuk Tavkul
DEVAMI İÇİN PDF

LAPSEKİ / TULPAR (lakin Pegasus diyorlar!)

Kırgızların Manas Destanında bu uçan kanatlı atlardan söz edilir. Arkeolojik olarak da Kazakistan'da keşfedilen Esik Kurganı'nda bulunan Altın elbiseli adamın elbisenin başlığında Tulpar figürü vardır.

Göçebe kültürün bel kemiğini oluşturan at ve avcılıkta önemli bir yere sahip olan ve aynı zamanda şamanların da sembolü olan kartal gibi eski Türk kültürlerinde önemli yerlere sahip iki hayvanın birleşiminden oluşmuştur.