Translate

hayk etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
hayk etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

25 Ocak 2015 Pazar

ARMENiANS and TURKS



Do you want to know what happened, or have you already decided to take part in running this political game?



How would you feel about having to send your children to any  school  if lies are taught about your 
people's heritage?.....


___________________________________




"Genocide Denier Attacks Shark in Australia"

Thank you!

I would like to acknowledge the Gadigal people of the Eora nation, who are the traditional custodians of this land on which we are gathered. I would also like to pay my respect to the elders past and present of the Eora nation and extend that respect to other Aboriginal people present.

I would also like to acknowledge, the presence of the Members of Parliament here with us, and other distinguished guests. 

I would also like to thank the New South Wales Parliament and the Parliamentary Friends of Turkey for inviting me to speak in this parliament.

Was It a Genocide?

Well, was it a genocide? Why is this even asked? Why do people want to characterize an event without having to study what happened… a century ago? And – how about this for a preliminary question – what is genocide? 

Genocide is a characterization of an event. Genocide is not the event itself. It is an epithet, not a name of an event. It is a legal characterization given to an event if the event falls within the meaning of the term as defined in the Convention adopted by the United Nations General Assembly on December 9, 1948. 

According to Article 2, genocide means an act committed with “intent to destroy,” and the group that is being destroyed is either national, ethnical, racial or religious, and is destroyed as such. That’s what it says. Notice the “as such.” Notice that “political” is not mentioned as a group identifier. The victims of a response to a rebellion are not victims of genocide, no matter what. If you do not want your wife, your husband, your child or your next door neighbour to be burdened by your own act of rebelliousness, then the time to think of it is before committing an act of rebelliousness against the state. The intent on the part of the state in cases of a reaction to rebellion is to maintain sovereignty, not to destroy a group of people. Remove the political condition of rebellion, and you shall also remove whatever state aggression happens as a result. No rebellion, no deportations, no massacres. The rebelling group, though it may have a national, ethnical, racial, or religious identity, is a political group once its purpose is to replace the sovereign, once its intent is to destroy the state in its current existence. In the Armenian case in World War One, the Armenian leadership was leading a rebellion under the intention – shared by its sponsors, the Entente – to destroy the Ottoman state. The Ottoman state, was not trying to destroy the Armenian people – and it is a fact that many Armenians in Anatolia were left unharmed – rather, the Ottoman state was trying to save itself, and to survive as a sovereign. 

Considering the weight of the legal characterization that is genocide, a responsible person would not use genocide as a name, unless it was legally determined to be genocide, and Article 6 of the Convention states that persons charged with genocide “shall be tried by a competent tribunal of the State in the territory of which the act was committed, or by such international penal tribunal as may have jurisdiction with respect to those Contracting Parties which shall have accepted its jurisdiction.” These are exact words, and they mean that only suitable courts may charge a person with genocide. Neither of the types of tribunals stated in the article have ever declared that what happened to the Armenians in 1915-16 was genocide, that’s one point. Another point is that persons are to be charged with genocide, not a nation. The third point is that if you look at the wording you see that there was a clear forward-view to the term genocide. Meaning, it was designed to prevent future – future – genocides, and that’s the “shall” part. “Shall” has a clear tense-distinction. Future. That was the idea that was put to paper. Genocide was something to be prevented from happening in the future. It was not designed to become a source for a disingenuous discourse that consists of false accusations about the past. 

Whose Fan Are YOU?

Now that we have a decent grasp of what genocide is by definition, let us consider the difficulty of characterizing an event in general. It could be any event. There is a difference between facts that make an event and the characterization of the event. We might be looking at the same thing and characterize it differently. It happens in sports regularly. In soccer. I am from Israel, and in Israel to this day, the thought of Australia brings to mind one name: Charlie Yankos. People know him here? Charlie Yankos? Well that name still keeps many Israelis up at night. You’d think there’d be other names to keep Israelis up at night, but no. It’s Charlie Yankos. Israel and Australia used to tangle in the 1980s in the World Cup qualifiers. So, in soccer – it’s a game, it’s a sport, right – say there is a semblance of contact in the penalty box, a possibility of a foul, i.e., an event: do you think both sets of fans are going to characterize the event in the same way? No! They’ll see the same thing, but characterize it differently. 

But that is what historiography does, it characterizes events according to the needs of collective memory, to strengthen group solidarity. The characterization of the event informs us on whose fan you are, than it does on what happened. So whose fan are YOU? Are you a fan in this political game in which only Armenians and Turks are on the field? Who runs this game? Do you want to be the referee? As the referee you’d have the players of both teams begging that you characterize events in a certain way. You don’t see players asking the referee “hey, why are we even playing this game?” They are so caught up in the game. Being the referee in that particular situation is a position of power, as the players of the two teams hold their breaths, waiting for the referee to decide how to characterize what happened. Referees would like to freeze this moment of getting attention, before actually making a decision that will disappoint one of the two sides. Such is the issue between the Armenians and the Turks. 

For some reason – which is not that big of a mystery if you come to think of it – the referee, or referees are suspending the decision. It might be clear that there was contact but no foul, but the important aspect of this event and its characterization has become this frozen moment in which Turks are shown as having to plead with the referee that there was no foul. It is a humiliating position to be in, if you are the Turks. It is frustrating for the Armenians, who for a long time think that they are about to get a penalty-kick. They’re not going to get it. And let me tell you something important: there are no real referees in the international political system. But a great power, or an aspiring power, would like to be thought of as a referee. Referees are the most powerful when there is a situation in the penalty box. Imagine a referee that was able to delay the decision, and just bask in the moment. Isn’t that a referee’s fantasy, the best of both worlds: to have both teams beg for a favorable decision, and yet not have to make a decision on the characterization of the event. 

In the game between Armenia and Turkey there are no real referees, there are people who pretend to be referees, but they are actually extensions of whoever is running the game – and they want to freeze this moment, to keep this question of foul contact in the penalty box as long as possible – the most dramatic state of the game on pause – so that the Turkish team will constantly appear as running to the referee in “denial” of having committed a foul. This image of denying that something happened is the whole point, and it has a life of its own, regardless of whether there was a foul in the penalty box. The Turks are constantly shown as saying “no” to something, like the players who run at the referee to say, “no, no penalty.” A century after the contact in the box. The Turks are constantly shown as if they are denying that something happened. 

Denying a Fact or Refuting a Characterization?

Let’s talk about real denial. Holocaust denial – denial – is something completely different. To say, for instance, that there were no gas chambers in Auschwitz is to deny a fact. To say that Jews were not executed by gas chambers, is to say that an event did not happen. In our soccer analogy, to say that the players weren’t even in the box would be a denial of fact, while to say that the contact in the box does not qualify as a foul is to refute a characterization of an event. One denies facts. 

If something is not a fact, then it is not denied, it’s refuted or rejected. People might call you a denier to make it seem as if they have ownership of facts. It is a tactic. It is my understanding that the Turkish government recognizes the contact in the penalty box; it recognizes every aspect of the Armenian suffering in 1915-16, but it rejects the biased characterization of the event. The fact that those who accuse Turkey of genocide and denial are ignoring Turkey’s clear position, and ignore the distinction made between fact and its characterization, should serve as a strong indication that there is a political commitment at play to press this issue against the Turks regardless of facts. A genuine study is that of facts. To study the actual contact first, before deciding how to characterize the events. 

Those who study the facts full-time, are the very opposite of deniers of facts. Justin McCarthy was here in Australia and he was accused of terrible things. This Dr. McCarthy, whom I have had the pleasure to meet once at a conference in Sarajevo, is not a denier of facts. He is dedicated, as a scholar, to knowing more about what happened. This impressive man, a walking encyclopedia of a man, has spent a lifetime of studying the facts of the events and surrounding the events. I sit and study facts all day. This is what I do. I am not a big-time barrister in London, I am not even a recording artist. This is not a gig for me. I am committed to studying facts. I am finding them. Give me time, and these facts will become known. Give me a platform, and these facts will become known. Would you publish my work here? Do you want to know what happened, or have you already decided to take part in running this political game? 

The Letter by FM Julie Bishop

Even a well-articulated letter such as that drafted by the Honourable Julie Bishop in June – stating that the tragic events are not characterized by the Australian government as genocide – even such a letter only extends the game if it is accompanied by efforts of other branches of the Australian government to utilize the media and education to indirectly promote the belief that the event should be characterized as genocide. It is clear to me that by making the public believe that it was genocide, great pressure is placed on the Turkish government, and then the Western governments reap the benefits of this pressure, and letters such as the one by the Australian Minister of Foreign Affairs are considered a favor to Turkey, to which a price is attached. It is like a coupon that Turkey is expected to accept. However, the jig is up on this type of double play. 

Political Power

Why is it so easy for scholars who are not Ottomanists to publish work that is readily accessible to a wide audience in the US, in the UK, and here in Australia? Why is it so easy to publish a book in which truly skilled scholars such as Dr. McCarthy are disrespected? Why is it so easy to call Turks genocidal? To accuse an entire nation of something so abominable without the expertise, without the knowledge of Ottoman history and language? 

Samantha Power, now representing the United States as its ambassador to New York, she did this. There was power behind this book of hers. Infrastructure. Typically, books that are filled with inaccuracies – the work of shoddy research – are not expected to win prizes. This book won the Pulitzer Prize. No joke. It presented “Turks” as perpetrators of a terrible crime in a matter-of-fact way, used imprecise descriptions, citing fiction as fact, advocating a distinctly anti-Turkish view of history. 

Samantha Power is a political actor. Look at what she said about Russia in the book and what she has to say about Russia now. Her opinion changes according to the political needs of the United States government. Period. So yeah, she did it, she freely tarnished the image of an entire nation without being able to cite Ottoman sources, by simply and unabashedly relying on English writings of Anglo-American political actors. Also, Michael Ignatieff, a famous friend of hers, almost the Canadian prime-minister, did it. Michael Oren, another famous friend of hers, the former American-turned-Israeli ambassador to the United States, he did it. 

These people are not Ottomanists, and, judging by who they cite, they did not spend any time studying first hand facts on Ottoman history and language. They are famous Harvard scholars and political actors, who have access to readers, and influence public opinion. They do not seem to want to access facts. They have access to readers, to the public. Power. And they use this power to make terrible accusations against Turks in general, that they are genocidal and deniers. Have these scholars no shame? Do we know why people who do not know what happened – and do not want to know what happened – are pretending to know what happened and are clearly popularizing a phrase that combines “Armenian” with “genocide” as if a name? It makes you want to ask “What’s going on?” 

Political Purpose

Here’s what’s going on. The accusation of genocide serves political purpose. Three main purposes, one that is great-power specific, one that is Turkish-specific, and one that is Armenian-specific. 

The first one, it allows great powers, usually the United States, to replace disfavored regimes in an indirect manner. Instead of just using sheer force to dominate a region, which also happens, it is more advantageous for a great power to do so by setting up a revolt that would lead to a reaction by the sovereign, that would lead to international acceptance of an intervention led by the very same great power that concocted this mess. This way, the sovereign gets the blame for killing its own people, and the great power, typically America, typically if you have oil or other important resources, gets to show up and save the day, as Samantha Power would have it do. Interestingly, the definition of genocide as it was drawn up does not consider political groups to be victims of genocide. 

Meaning, if a great power wants to stage a genocide in order to topple a regime, then it will have to make it seem as if the group of people is persecuted for religious or ethnic reasons. Other times, the great power just doesn’t care. This happens when the popular perception is all that the great power cares to affect, without having to admit that it is misusing the term in the legal sense. For instance, in oil-filled Libya, those were clearly political rebels who were facing annihilation by [Muammar] Gaddafi, and yet that did not stop President Barack Obama from using the phrase genocide in justifying the planned intervention. 

By the way, at the time, Power was a member of Obama’s National Security Council. Another point of interest regarding how great powers use the genocide concept is that the Genocide Convention gives no heed to the fact that many massacres are the result of the intent to instigate by a third party to the conflict. It has been common to point a finger at third parties who did not stop massacres, suggesting that they were complicit. However, there is not much discussion in academia on how the Genocide Convention sets free third-party instigators for whom it serves a political interest to encourage a rebellion, even when the terrible consequences are anticipated. 

In this instance, the great power mobilizes a group within a state to rebel and attempt to replace the sovereign; then, either the rebellion succeeds and the great power achieves a moment of success in its foreign policy, or the rebellion fails and then the sovereign state that quelled the rebellion is blamed for the atrocities of war. This is not genocide, this is sophisticated imperialism.

The second purpose, the Turkish-specific aspect of the accusation is that it provides the United States and the West with a political tool, a “stick” to raise against Turkey, to press it to make policy decisions according to their wishes, to deny Turkey its place in the European Union, to weaken its image and influence. The lack of a perfect cultural affinity between the US and Turkey has meant that there is no such brotherhood as that which exists among the English speaking countries. Applying for a visa to come here, it was interesting to learn that the information collected as part of my application is to be shared with government agencies in the US, the UK and Canada, the English-speaking gang. Turkey was not one of them. There is no complete trust in Turkey. Turkey’s different. 

However, if you are the United States, you are thinking that there has to be a way to make sure Turkey always picks up the phone when America calls. Sure, there have been carrots in this relationship. Turkey has done very well since the 1950s thanks to cooperation with the United States. But it’s doing much better now, some might say that things have been going too well for Turkey. Its government has reached a level of stability to the point where measures have finally been taken to reduce the influence of outside entities in Turkey. This is a problem for those who thrive on having outside influence around the world. It means that the Turkish government is vilified on Western TV whenever it has to take bold steps to maintain its democracy through fighting outside interference. It is not necessarily that there are better and lesser democracies, but rather sometimes some democracies face more challenges than others. As Turkey is strong enough to face new challenges it has not faced before, this also means that from the West’s perspective there is a need for means to influence Turkey’s decisions. Hence, the Armenian issue. 


In total, around 25,000 people were killed and more than a million people – most of them Azeris -
lost their homes and 14 percent of Azerbaijan’s population currently lives as refugees.





Three, the Armenian-specific purpose of the genocide accusation is that it distracts from a real ongoing grievance, and that is the Armenian occupation of Nagorno-Karabakh. As long as the headlines on the Armenians in the West show them as victims, there is not enough oxygen in the public’s brain to think of them as aggressive occupiers. The Armenian-Azeri conflict is an explosive conflict that has ignited the popularization of the genocide accusation as a proxy-polemic, almost like a replacement-conflict. As long as Nagorno-Karabakh is occupied, Armenian memory will be politicized, and the Armenian people will continue to suffer from this ill-advised politicization of Armenian memory. Instead of better understanding their own past, instead of enjoying greater international relations in their present, the Armenians are locked out of acting toward a more prosperous future for Armenia. It is a simple formula: settle the issue of Nagorno-Karabakh, and the proxy-polemic would fade away, the misuse of genocide will stop. Granted, the genocide accusation began before the occupation of Nagorno-Karabakh, but the two other purposes have already began to lose their momentum. 



Studying “The Study of Genocide”

There is so much material to be studied – on the British political actors in the late nineteenth century, on the Anglo-American imperialist cooperation leading up to the twentieth century, and on the emergence of genocide as a field of study in the last two-three decades – that over time this information will be revealed and undoubtedly expose the political designs of this genocide accusation against Turkey. There is so much interesting material that there ought to be an association of scholars that are studying the study of genocide, studying the people behind the organization of genocide study: how did this field of genocide study, this genocide study, come into being and why. Study all of these people who made ungrounded accusations against Turkey, name by name, one by one. It is an utter disgrace to accuse an entire people of genocide without caring to study the facts. Why has it been so easy to issue such accusations against the Turkish people? What aspects of prejudice are related to this? Racism? Islamophobia? Racism and Islamophobia not necessarily as the reasons why this accusation is made – the reasons for that are political, as I stated – but racism and Islamophobia may explain why it is so easy in the West to make the accusation and have it be so effective in convincing the public of Turkish wrong-doing. 

“Credible Independent Experts”

To me, it is an academic priority to understand what such people have done in the name of academia. How political interest has disguised itself as academia. It is already a fact that Cass Sunstein, who happens to be Samantha Power’s husband, and a friend of the US president, pushed for the US government to use scholars for its own interests. On the same year of being appointed the Administrator of the Office of Information and Regulatory Affairs – a lofty US government position of information control – he co-authored an article in support of government involvement in academic affairs if it helps the government: “The government can partially circumvent these problems [referring to accusations of conspiracy against the US government] if it enlists credible independent experts… There is a tradeoff between credibility and control, however. The price of credibility is that the government cannot be seen to control the independent experts.” 
This is in the Journal of Political Philosophy, volume 17, issue number 2, 2009, page 223. 

This begs an immediate question that should be asked more and more: How much of this genocide accusation is done by the US government? How much of this academic discussion is really a manifestation of political power? It is important to remember that the term genocide became international law because of power, not morality. Morality is owned by power. The US itself was the driving force behind the convention but it did not sign the ratification of the Genocide Convention until the 1980s. Why? Because it feared that there would be accusations made against what happened to the Native Americans and the African slaves. 

The American enterprise that is known as the International Association of Genocide Scholars took care of that problem. Out of 20 issues of Genocide Studies International by the IAGS, upon its thousands of pages, only 9 pages of one pathetic article discuss the Native Americans. The verdict, surprise surprise, is that it was not a genocide per se. And that was that. When you have power, you control the conversation, and then you control the content, you control the language, you control what people think, and then you can talk about freedom. Freedom is not a problem for the government that has enough power to control thought. Do you know who thought the Native Americans suffered a genocide plain and simple? Raphael Lemkin. 

Rafael Lemkin

Let’s talk a bit about Raphael Lemkin. When the term genocide first became published in a 1944 book, Axis Rule in Occupied Europe, under Lemkin’s name, he was employed by the United States government.

The book has the marking of having more than one author, and it is questionable, in my view, that Lemkin even wrote it, considering the quality of the English and the fact that he had only made it to the US in 1941 for the first time. There was no American TV to influence foreigners’ English at the time. There was no Bonanza or MacGyver on Eastern European TV in the 1930s. He could not have written that book on his own, and yet he does not credit anyone for either translating it or editing it, not even proofreading it. It’s odd. It is even odder considering that in the late 1950s when he was no longer employed by the US government, his autobiography was dismissed by publishers in the US partly because of his poor grammar. This was a problem 15 plus years after he immigrated, but it was not a problem just two-three years after he immigrated to the US? That is really odd. The only way for this to make sense is if he didn’t really write the 1944 book, and, guess what, he was working for the US government at the time, when a whole bunch of ivy-league graduates could do it for him. 

Regardless of who actually wrote the book, it coins genocide without regard to the Armenians. It does not mention Armenians, not even once. And yet, Yair Auron, an Israeli scholar who is affiliated with the Zoryan Institute – that’s an institute that promotes Armenian affairs in academia – is quoted all over the internet as saying “When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the annihilation of Armenians as a seminal example of genocide.” That is not even a half-truth, but an entirely false statement. Why is this scholar saying such a thing if it is not true? 

Auron only began to write profusely about the Armenian issue in the 1990s, 15 years after completing a doctoral dissertation on a completely different topic, on Jewish youths in France… he might as well be a barrister. And he still goes on TV shows in Israel, writes for Haaretz from time to time, unopposed, without anybody questioning the veracity of his statements. Notice that I am not calling him names, like is done by such people who call Dr. McCarthy a denier; notice that I am not degrading Auron just because he doesn’t agree with my opinion. I am pointing out an actual statement made by him that is completely false.

This Dr. Auron has been active in facilitating the teaching of the Armenian case as genocide in Israel, holding a position of influence in the main college in Israel that educates the teachers of tomorrow. There are organizations that frame people’s understanding of history in anti-Turkish ways. An “international educational” organization such as Facing History and Ourselves is said to reach over 1.5 million school kids, through close to 20,000 educators in the US and Switzerland. 

No wonder, then, that in Switzerland they believe these stories about World War One and Lemkin. A false narrative has made it seem as if Lemkin was inspired by the Armenian suffering to coin genocide. Is it any wonder, then, that when the honourable judges of the European Court of Human Rights corrected the wrong done by the Swiss government and courts that convicted a Turk, Doğu Perinçek, for sticking to his understanding of what happened, even these honourable judges who made this correction, still said, and this is a quote “We know that when Raphael Lemkin (Axis Rule in Occupied Europe, 1944) coined the term genocide, he had in mind the 1915 massacres and deportations” (that’s on page 53 of the English version of their decision)? No, we do not know that. In fact, Lemkin did not express any thought on the Armenians at that time. This falsehood is easily acceptable for reasons that must be examined. 

The truth is that while he was employed by the US government, the Armenian issue did not seem to be on Lemkin’s mind. Why would it be? It was not a US political agenda at the time. After Lemkin was dropped by the government, he wanted to promote the term in every way he could, and promote himself in the process, and he became involved with the activities of American Christian organizations, who already had a long history of involvement in the tensions between Armenians and Muslims. Under their influence he said in an interview to CBS in 1949 – one of these organizations may have arranged for that interview, by the way – that he became interested in genocide because of what happened to the Armenians. 

However, at a different time, while campaigning for genocide ratification in Italy, and being asked “When did you first become interested in Genocide?” his answer was Armenian-free, made to fit to his audience in Italy. Time and place, audience and purpose, determined his answers. His written autobiography was just as flexible. And yet it is his autobiography, the one that could not get published while he was alive, that Samantha Power cites in her book like it was a mathematical truth. 

At the twilight of his life, while his push for greater discussion on genocide and for Noble Peace Prize nominations was ongoing, Lemkin referred to a total of 62 cases in history – in Antiquity, the Middle-Ages, and Modernity – as genocide. Among them the genocide of Native Americans, he called it the “Genocide against the American Indians,” the genocide by the Greeks against the Turks, the genocide in Belgian Congo. Of the 41 cases in modern times, number 39 states “Armenians.” Number 41 was added in handwriting and says “Natives of Australia.” This does not mean that they were all genocides. These were all researched hurriedly and superficially to gather as many cases for the promotion of the term’s popularity. Not only was the historical research insufficient, over time Lemkin distanced his definition from that of the Genocide Convention and began to follow a home-made definition of genocide. But, what’s interesting is that out of all of these, for some reason – and what is that reason? – the Armenian case, or should I say the anti-Turkish case, is the one that is kept alive, and made into an ongoing and going and going – without being gone – issue. Certainly not forgotten, but falsely advertised as such. 

James Bryce at the Center of the Falsehoods

This accusation of genocide may still be turned around from falsehoods to greater truths that have yet to be brought out. But first we must expose the falsehoods for what they are. What are the genocide claims based on? Wartime articles in the New York Times? Missionary accounts? Armenian memories written down in Massachusetts? The report by Ambassador Henry Morgenthau whose embassy functioned as a hub for Entente agenda during the war’s first couple of years? The British government-based, government-issued, Blue Book?

Go to the University of Oxford’s Bodleian Library, Special Collections, seek the help of a nice gentleman by the name of Colin Harris, and you will find there the catalogue of papers of one James Bryce. 

Going by my own growing familiarity with the facts, what happened may be characterized as a tragedy because the Armenians were set up for a big painful fall by the British, and by presumptive Armenian leaders, the so-called Armenian representatives who met with British officials – headed by Bryce – in London hotels, and acted irresponsibly toward the many innocent Armenians who were – as a result – fated to suffer the consequences of the actions of these so-called Armenian representatives. These representatives were fed by British hubris as they strove to advance the political quest for an Armenian independent state on Ottoman land, their personal ambition to be leaders of this state, but mainly on behalf of British imperialist agenda. 

There is no question that these actions, namely colluding with the British and agreeing to lead an intensified rebellion, meant selling out the safety of the Armenian people in eastern Anatolia who were not the majority in any of the provinces there, and would be subject to an escalation in violence similar to what followed Bryce’s previous campaigns to excite Armenian rebellion in the 1890s. 

James Bryce is not just the man behind the Blue Book during World War One. In 1967, Arnold J. Toynbee, who during World War One was a young historian fully employed by the British government to work under Bryce in editing the Blue Book and manufacture other propaganda, admitted that the Blue Book was designed to affect the American public during the war. By World War One, Bryce had already established strong connections with people who were in the loftiest political positions in the US. 

To quote the Washington Post from January 28, 1917, “No man in Europe commands a more sympathetic audience in America than Bryce.” What Toynbee did not share with his readers, even in his old age when he wrote Acquaintances, was that decades prior to World War One, Bryce had made a name for himself as a Liberal politician and an expert in foreign affairs thanks to raising the Armenian Question in 1876 as part of the larger Eastern Question raised by Gladstone and other anti-Muslim politicians, historians and journalists during the Bulgarian Agitation. 

It was imperialism, disguised as morality. Already in 1878, Bryce announced Turkey’s death, and presented the plan to cultivate “the growth of a native Christian race” – the Armenians – to the point of establishing “the nucleus of an independent state” – Armenia – whose territories would comprise of Ottoman land in the size of “about three hundred and fifty miles in length by two hundred and fifty in breadth.” 

Between then and World War One, Bryce engaged in many activities to organize the Armenians as a political entity within the Ottoman state that would replace the Ottoman sovereign. This was accompanied by the promotion of a conviction according to which the Turks as a race and as followers of Islam were inferior, uncivilized and an obstruction of progress. While giving the Romans Lecture in 1902 at Oxford, Bryce said that there are “cases in which the exclusion of the Backward race seems justified, in the interests of humanity at large,” and he invited his audience to “ Conceive what a difference it might make if Islam were within two centuries to disappear from the earth!” That’s a quote from 1902. 

Before World War One, before 9-11, before post-9/11ism supplanted postcolonialism. Before this idea of radical Islam became popularized. Bryce wanted Islam gone. It got in the way of his imperialist vision of the world.

If you were to study Bryce’s papers, you would find that all of the sources of falsehoods, cited by biased scholars or “credible independent experts,” whatever you want to call them, they are associated with Bryce, all of these sources are associated with Bryce. Go read his correspondence with the editors of the New York Times – see how much influence he had with them, with US government officials, with American church-organizers, with overseers of missionary activities in eastern Anatolia, with Armenian leaders in the US, Britain and eastern Anatolia. Go read his published articles in liberal periodicals, feel the hatred for the Turkish race and its Muslim religion, understand how the pretense of morality and values served an imperialist agenda, and become aware of the plotting that was going on. 

Then you will begin to wonder what facts are being denied here? How much is currently known on what led the British Liberals to promote Christian nationalism within the Ottoman Empire while they were in the opposition and Benjamin Disraeli was the premier? How does it relate to the rise of Darwinism at the time? How does it relate to anti-Semitism? How does it relate – on conceptual and interpersonal levels – to the rise of German anti-Semitism? 

The Rise of Racism, Islamophobia and Anti-Semitism in Britain

Bryce’s mentor in academia, the Oxford historian Edward A. Freeman was considered a spokesperson of sorts for Liberal Party ideology during Disraeli’s premiership, when the Liberal Party was in need of political pretext to win back the British public. He was described by historian Richard Shannon as “the natural leader of the Gladstonian historians.” Freeman wrote in 1877 that “the people of Aryan and Christian Europe” – the Christian minorities in the European territories of Ottoman Empire – were suffering from “ The union of the Jew and the Turk against the Christian.” To him, the Turk, much like the Jew, “did not belong to the Aryan branch of mankind” and did not belong in Europe. He elaborated on how the Jew and the Turk are the enemies of Europe. 

Upon visiting the US in the 1880s, in promotion of Anglo-Americanism, this was one of his impressions: “Very many approved when I suggested that the best remedy for whatever was amiss would be if every Irishman should kill a negro and be hanged for it.” Another observation: “The eternal laws of nature, the eternal distinction of colour, forbid the assimilation of the negroe.” And another one: “ The negro… is not a man and a brother in the same full sense in which every Western Aryan is a man and a brother. He cannot be assimilated; the laws of nature forbid it.” Or how about this: “…I must say that every nation has a right to get rid of strangers who prove a nuisance, whether they are Chinese in America, or Jews in Russia, Servia, Hungary, and Roumania.” 

This man was a racist, and he coached Bryce to develop the political potential of the Armenian people in Ottoman land, by highlighting their supposed superior race and religion. I am not bringing forth these quotes to judge a man according to our postmodern-postcolonialist standards. I am bringing these quotes before you to show that this is the frame of mind that propelled the British imperialist idea to pin the Armenian people against the Turks. There was a racial intensity that had proven effective then, and has been overlooked in academia to this day. 

The anti-Semitism shown against Disraeli, by these same people, was a new Darwinian-inspired anti-Semitism. It was a blood based, race based, anti-Semitism. It did not aim against Disraeli for being a practicing Jew, for “killing Jesus,” for working on Sundays, for not believing, because Disraeli was Anglican, he was baptized as a boy. This was not the anti-Semitism of the Middle-Ages, but the anti-Semitism that was later promoted in Germany by the likes of Houston Stewart Chamberlain, a Briton in Germany, who grew up supporting Gladstone against Disraeli. The spiritual leader of Nazi racism was influenced by the anti-Semitism that developed in Britain during the time of the Bulgarian Agitation and the raising of the Armenian question. 

In the Holocaust, Jews were persecuted by the Nazis systematically, not because of religious differences but because of racial beliefs; certainly not because of a rebellion. The Jews were loyal Germans who participated in German culture and were proud of their German national home. The argument that feeds on comparisons between the Holocaust and a tragedy that followed Armenian, British sponsored, rebellion, is unacceptable. To suggest that Hitler was right when he equated – if he did – the Jews or the Poles to the rebellious, British-sponsored, Armenians, is unacceptable. It is important to internalize that the same people in Britain who wanted an Armenian independent state on Ottoman land were the ones who claimed that the Jews were never to be accepted in their European national homes. They were the racists who invented modern racism. Bryce wrote about Disraeli that he was not an Englishman. Disraeli was his prime-minister, English born and Anglican, and yet Bryce wrote about him that he was not really an Englishman. Why? Because Disraeli had Jewish blood.

The Historiographical Problem

This is a big problem to this day – can the Jews be considered Englishmen or Englishwomen in Britain? Can the Muslims? Can the Turks? And how about in Australia? Are the Turks here Australians? 

We might receive an illuminating understanding of it if we were to address British historiography on the Armenian issue, on anti-Turkish, anti-Muslim, anti-Ottoman, anti-Semitic aspects of it, openly and sincerely. Instead of letting part-time scholars keep this fascinating and important period of history as part of a political game, let’s open up the books. Let’s read what was said at that time in Britain, and try to understand how this might be connected to the current national identity crisis in Britain and in Western states. How is an African Muslim to become aligned with British national identity? 

This is the basic problem. More basic than the tension due to the fighting of Western militaries in Muslim countries. The basic problem is that British historiography has not owned up to its hateful prejudice. Statements such as that made by William Gladstone, the much revered four-time prime-minister of Britain – elected more times than anybody in British history to be the premier – who ran policies against Muslims in Turkey and Egypt. 

He said: “It is not a question of Mahometanism simply, but of Mahometanism compounded with the peculiar character of a race… They [the Turks] were, upon the whole, from the black day when they first entered Europe, the one great anti-human specimen of humanity.” 

How can one expect Muslims to feel like they are a part of national identity, when such words are unaccounted for, and the man who said them is enshrined, literally, a figure that is a source of pride in Britain’s modern history? How has this tension between British pride in its anti-Muslim history and the pretense of bogus morality for imperialist gains been reconciled with its current social makeup?  We can ask even further, what about British history of slave ownership? Has that been addressed? 

How many of you know that William Gladstone’s father, John, was one of the wealthiest slave owners in Liverpool? How many of you know that in his plantations Africans were hanged or shot down when they wanted to set themselves free? How many of you know that he was one of the most passionate voices in Britain against abolition, and that he called William Wilberforce – who was the leader of the anti-slavery campaign – he called him a “mistaken man,” and that he only gave up the fight once the government paid him a huge sum of money as compensation? How many of you knew that? 

There is no attempt of owning up to this history, of addressing the fact that William Gladstone was not so moral or that his father was not a philanthropist (a philanthropist they still call him!); there is no attempt to recognize that the anti-Turkish use of Armenians as colonialist pawns against the so-called “antihuman” Turks, is mentally related to the use of African slaves, just as the Gladstones – father and son – are related. There are churches in the Liverpool area that were built with slave money, and yet the name Liverpool does not make the common person think first of slavery; instead, people think of the Beatles and Ian Rush.

Is Australia a Fair Place for ALL its Citizens?

David Cameron, in his first speech as Britain’s prime-minister blamed state multiculturalism for the national identity crisis of Muslims in Britain. They have been allowed to live their separate lives for too long, he said. Why wouldn’t he say that? It is politically popular to take action against Muslims in Western societies in our post-9/11 world, and it means that Britain does not have to change its national identity, that it does not have to recognize a deep disrespect to the formerly colonized people who are now among its citizens. 

And here in Australia, a relatively new settler state, has it not been shown that when there isn’t a historiography that is filled with anti-Muslim moments, multiculturalism actually works? So what if Muslims or Turks prefer to maintain their traditional customs and live in their own neighborhoods? They still might watch Neighbours and Home and Away, if they are comfortable. 

If their historical background is truly respected by Australia, they will be proud Australians. It is not advisable to create a national identity crisis for Turks or Muslims in Australia by following a political ordinance from the US or the UK to twist history. Historiographical cleanliness is crucial for keeping national identity intact. How would Muslims or Turks feel about having to send their children to Australian schools if lies are taught about their people’s heritage? This is my message to you. Historiographical cleanliness goes a long way. The study of historical facts must be on full display. The approach taken by you on the characterization of the events in 1915-16 defines your national identity. Is Australia a fair place for all its citizens? May all of Australia’s citizens be proud of their government’s fairness in choosing historical study over prejudice, or is Australia a country that receives political dictations on history? 


Thank you!


Mr. Tal Buenos
At the luncheon hosted by
the NSW Parliamentary Friends of Turkey
New South Wales Parliament, 24 November 2014
or pdf:



Bir Yabancı Gözüyle Sözde Ermeni Soykırımının 
Sosyo Genetik Kodları


Avustralya'nın en önemli bölgesi olan Yeni Güney Galler eyaletinin yerel parlamentosunda 
24 Kasım 2014 günü yapılan konuşmada 
Ermeni soykırımı iddiaları kapsamlı olarak ele alınmaktadır.

Gerçekten de soykırım mıydı? 
Bu soru neden soruluyor ki? 
İnsanlar yüzyıl önce olanları incelemeden neden bir olayı nitelendirmek istiyor? 
Kimin taraftarısınız? 
Bir gerçek mi inkar ediliyor, yoksa bir nitelendirme mi reddediliyor? 
Bu araştırmacılarda hiç utanma yok mu? 
Geçmişte ne olduğunu bilmeyen - ve bilmek de istemeyen - 
bu insanların buna rağmen geçmişte ne olduğunu biliyor numarası yapmalarının ve 
"Ermeni" ile "soykırım"ı birleştiren bir ifadeyi 
sanki gerçekmiş gibi yaymaya çalışmalarının 
nedenini biliyor muyuz? 
Böyle bir durumla karşılaşınca insanın "burada neler oluyor?" 
diye sorası geliyor.....
Siyasi amaç.

Tarih yazımındaki berraklık, ulusal kimliği korumak için çok önemlidir. 
Müslümanlar veya Türklere, eğer Avustralya okullarında kendi insanlarının geçmişleri hakkında yalanlar öğretilirse, 
çocuklarını oralara göndermek konusunda ne hissederler? 
Tarihi gerçekler tam olarak teşhir edilmelidir. 
1915-16 olaylarının tanımlanması konusunda aldığınız yaklaşım
ulusal kimliğinizi tanımlar.


Soner Polat
21.Yüzyıl Türkiye Enstitüsü



___________
* Tal Buenos is an Israeli scholar. He has a Bachelor of Arts degree from Tel Aviv University, where he studied Jewish thought, history and mysticism. He then earned a Master’s degree in Theological Studies at Harvard Divinity School, where he developed his interests in biblical studies, the modern history of religion in North America, and inter-religious discourse. Tal is now a doctoral candidate in political science at the University of Utah. His current areas of focus are located in the intersection of international politics and history, and they include: the term genocide and its use, British imperialist historiography and its effects, aspects of the Turkish-Armenian conflict, international relations theory and its purpose, racism, and multiculturalism. Tal is part of the Turkish Studies Project research group at the University of Utah and has written articles for several newspapers, including the Jerusalem Post in Israel, and Daily Sabah in Turkey.













6 Kasım 2014 Perşembe

Ram Shaped Tombstones / Turkish Culture / TAŞKOÇ





Ram Shaped Tombstones / Turkish Culture


Carved gravestones in the form of rams, sheep and horses were common in Anatolia, especially in the eastern and southern regions. They are known from the examples still in situ at burial sites in the vicinities of Tunceli, Akşehir, Afyon, Seyhitgazi and Ahlat, as well as from examples now housed in local museums, including those at Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Kars and Van. Such grave markers are also known from sites in Georgia and Azerbaijan.

They are attributed to members of the Qaraqoyunlu ('Black Sheep') and Aq-Qoyunlu ('White Sheep') Turkmen confederations because rams and sheep were central to the economic currency of these pastoralist nomadic groups, and sculptures of them were probably symbols of social status. Relief carvings of weapons or imagery suggestive of hunting presumably referred to those skills of the deceased that were valued among pastoralist groups.

Turkish Culture


AND LIES....

"The largest khachkar cemetary in the world was located in Jugha (located today in Nakhichevan, Azerbaijan). Khachkars (in Armenian, literally meaning "cross-stone") are a uniquely Armenian form of art, which evolved into incredibly ornate form which reached its peak in the 12-13th centuries. Khachkars are most commonly used as tombstones, but were sometimes used as memorials. The biggest khachkar cemetery in Armenia is the Noratus Cemetery, while the biggest in the world is in Jugha, in Nakhichevan."


IS IT ?

1 - Khachkar is Turkish ; 
meaning Ram-Goat in Kıpchak Turkish - Kaçkar.
2 - Nakhichevan is Turkish Land.
3 - Turks are not only Moslims but also Christians and Jews....
4 - Not Armenian art, but Turkish art ; 
look at Ahlat-Orkhon-Deer Stone Statues.
5 - Armenia was a Turkish land before they get a state. 
Yerevan was ones a Turkish city, called Revan



How Hays Became Armenians : 

"...the lands of modern Armenia (‘Hayastan’) were basically inhabited by Turkic tribes Azer/Azar, Ermen (not Hays!), Saqa-Kimmers (Saga-Gamer), Bulgar, Subar-Sabir and others who initially were Tengrians (Tengrianity – Turkic monotheism) and turned into Christianity before adoption of Islam ...Today Hays (Armenians) claim these Christian architectural models (churches, chapels, monasteries etc) as theirs...."





Don't believe in Armenian lies..... 
AND
STOP LYING TO THE WORLD




KOÇ HEYKLELLERİ / MEZARTAŞLARI








___________




Ermen Boyları ve Pseudo-Ermeni Haylar 
Milattan Önce Türk -Ermeni İlişkileri



Tarih ilminde bazı halkların eski tarihine yanlış açıdan yaklaşma geleneği bugüne kadar devam etmektedir. Maalesef, Türk halklarının tarihine yanlış olarak yaklaşma metodu devam etdiği gibi Hint-Avrupa kökenli Ermeni halkının tarihi de objektif araştırma usulü ile yapılmamıştır. 
Türkologlar yanlış "Altay" teorisi ile Türklerin ilk ana vatanını Merkezi Asya-Güney Sibir bölgelerinde, bazı Ermenişünas alimler de yanlış "yerli Haylar" teorisi ile pseudo-Ermenilerin tarihi coğrafyasını "Büyük Armeniya" sınırları içinde aramışlardır. Tabii ki, tarihi kaynaklardaki belgeleri bir yana bırakıp, yanlış yolla gidenler Türk ve "Ermeni" ana vatanını bulamamışlardır.

Türk-Ermeni tarihi ilişkilerine aydınlık getirmek için bazı şartların yerine gelmesi gereklidir. Her iki halkın glottogenez, etnogenez ve tarihi coğrafyası, sonraki göçleri, yaşadığı bölgede bıraktığı isimler, linguistik belgeler, antropolojik tipi, arkeolojik kültürü, etnografya, mitoloji ve folkloru, komşu halklarla dil ilişkileri ve tarihi kaynaklarda onların hakkında yazılı malumatlar dikkate alınmalı, elde edilen bilgiler kompleks metotların yardımı ile tarihi-mukayeseli usulle çözülmelidir. 

Elbette, bir makale içinde bu kadar problemin ortaya çıkaracağı suallara cevap vermek mümkün değildir. Bunların tezler şeklinde algılanması bile hazırlığı olmayan okuyucu için yorucu olabilir. Bundan dolayı, burada yalnız bir kaç suala cevap verebilecek meseleler üzerinde durmak gerekir. 

İlk Türk-Ermeni alakası ne zaman ve hangi coğrafi bölgede gerçekleşmiştir? 
Aynı bölgede hangi halk yerli, hangisi sonradan gelmedir?

Bu sualları cevaplandırmak için önce yukarıda gösterdiğimiz yanlış teorilerin oluşturduğu kanaatten geri dönmeliyiz. Çünkü bugün "Ermeni" olarak adlandırılan Hint-Avrupa kökenli Hay halkının anavatanı Balkanlar'da olduğu gibi, Türklerin anavatanı da Altay değil, Ön Asya'dır. 

Doğu Akdeniz Avrupai antropoloji çizgileri ve M.Ö. VII. bin yılda Carmo, sonraki çağlarda Hasun, Halaf arkeoloji kültürünün taşıyıcıları olan proto-Türk toplumu Kür-Aras arkeoloji kültürünün oluştuğu çağlarda M.Ö. IV. binyılın ortalarında dağıldı, Dicle kıyılarından Azerbaycan üzerinden Orta Asya yönünde ilk büyük göçler başladı. Arkeolojik belgeler böyle bir göçün iki bin yıl sonra da tekrarlandığını ortaya koyar.

ProtoTürk toplumunun Ön Asya'da kalan ve doğuya giden iki büyük kola ayrılmasına sebep bir taraftan bölgede başlayan tabii kuraklık, diğer taraftan hemen aynı çağlarda Arabistan çöllerinden kalkıp Mezopotamya gelen Sami halkları idi. Samiler İslam'a kadar zaman zaman ve dalga dalga Mezopotamya'ya yerleştikçe burada sıkıştırılan Türk boyları doğu bölgelerine çekilmek zorunda kalmışlar. 

Eski yurtlarında kalan boylar ise buraya gelen Hint-Avrupa dilli (Hitit, Frig, Hay, Pers), Kafkas dilli (Hurri-Urartu) ve Sami dilli (Akkad, Asur, Aramey, Arap) halkların ihatesinde, onlarla yakın şartlarda, çoğu zamanlar da sıkıntı içinde yaşamışlar. Sümer, Akkad, Urartu dilli tarihi kaynaklar milattan önceki binyıllarda Mezopotamya'nın kuzey ve komşu bölgelerinde Subar, Kuman, Kumuk, Arme (Ermen), Urmu, Kaşkay, Turuk, Az (Azer), Mitan, Sangi, Barsil, Karkar, Kenger, Kimmer, Saka ve bunlar gibi onlarca Türk boyunun ayrı ayrı beylik ve derebeylik şeklinde yaşadığını, bölgede meydana gelen bazı tarihi olaylara aktif iştirak ettiğini haber verir. 

Paradoksal olsa da, Hayların Ön Asya'daki tarihinin en eski belgesini ortaya koyan Hurri-Urartu, Hitit, Sümer-Akkad, Yunan-Latin ve Pers kaynakları değil, "Hay dilindeki arkaik Türkçe kelimelerdir".(1) Vaktiyle, Turcica-Armenica dil problemleri çözülmesinin eski Türk tarihi için yararlı olacağı da söylenmiştir.(2)

Bugün Anadolu'dan Altay'a kadar uzanan bölgelerde meskunlaşan Türklerde doğuya gidildikçe Mongoloid çizgiler artmaktadır.(3) Çünkü, Doğuya göçen protoTürk boyları orada mongoloid halklarla kaynayıp-karışmışlar ve yeni antropolojik çizgiler kazanmışsalar öte yandan, Türk dilini muhafaza etmiş, kendi soy-boy ve yer-yurt adlarını da yeni vatanda kullanmışlardır.(4) Burası binlerce yıl Türk toplumunun ikinci anavatanına dönüşmüştür.(5) Doğuya giden Türklerin bir kısmı zaman-zaman Saka, Hun, Subar (Sabir), Oğuz, Kıpçak ve başka adlarla geriye, anayurtlarına dönmüşlerdir.

Ön Asya'nın İslam öncesi etnolinguistik tarihi gösteriyor ki, Sümer, Akkad, Aramey, Hay (pseudo-Ermeni), Pers, Hurri, Urartu dilleri, Mezopotamya'ya dışardan gelmiştir. Bu dillerde konuşan boyların buraya geliş tarihleri de bellidir. Buraya dışarıdan gelen halklar sırasında Türkler yoktur, buradan gidenler (ve geri dönenler) arasında Türkler vardır. Tarihi kaynaklardaki çoğu Türk ismi, komşu halkların dilindeki Türkçe kelimeler, Türk-Hat, Türk-Sümer, Türk-Kassi, Türk-Elam, Türk-Hurri, Türk-Sami ortak söz ve ekleri, antropolojik, arkeolojik belgeler açıkça gösteriyor ki, Türk etnosunun ilk anavatanı Mezopotamya ile Orta Asya arasındaki bölgelerdir. 

Bu bölgelerden biri de M.Ö. bin yılda Anadolu'ya Balkanlar'dan gelen pseudo-Ermeni Haylarla yerli Türklerin karşılaştığı Güneydoğu Anadolu'daki eski Arme-Subar beylikleridir. Haylarla sonraki daha sıkı ilişkiler ise Fırat'ın yukarı havzalarında Hıristiyanlığın yayıldığı çağlarda Türk boylarından olan Ermenlerin Armini adlı bölgesinde gerçekleşmiştir. Adlarından bahsettiğimiz Haylar, onların geliş tarihi ve yolu, Arme, Subar ve Armini bölgeleri hakkındaki yorumdan önce Ermen Kavim adının linguistik gelişimine bakmak lazım gelir.

Her bir halkın kendi adı olur ve kendi toplumu içinde bu adla tanınır, bazen bu isimlendirmeyi komşu halk yapar. Aslında yabancı ad halkın haysiyetine, hayat tarzına, yaşadığı arazinin adına ve hatta giyimine göre verilir ki, bu da belirli tarihi-siyasi şartlara bağlı olarak, zaman zaman değişebilir. Ancak, halkın kendi içindeki milli soyadı bin yıllarca yaşar, çok nadir olarak bazı hallerda unutulur. 

Aynı dilli iki boyun birliği Saka-Kimmer, Hazar-Barsil, Mitan-Ermen, Kuman-Kıpçak gibi çift etnik isimlerle adlandırılır. Bazen de iki ayrı dilde konuşan halk birbirine karıştığında dillerden biri eriyip assimile olur, neticede iki etnik isimden biri umumi işlek ada dönüşür; ya Bulgar-Slav karışmasında olduğu gibi eriyen halkın adı (bolkar), ya Etrusk-Latın karışmasındaki gibi eriten halkın adı (latın) benimsenir. Etnik isim ilminin bu kanunları Ermeni adı için de geçerlidir. Kendi Hay adını tarih boyunca kullanan Haylar kendilerine hiç zaman Ermeni dememişlerdir.(6) 

Bu bakımdan, asıl Türk soylu Ermenler ile Ermen bölgesine gelip meskunlaştıkları dolayısı ile komşuları için Ermenli olarak da "Ermeni" şeklinde isimlendirilen Hayları (pseudo-Ermenileri) bir birinden ayırmak gereklidir. Çünkü bu farkın farkına varılmadıkça Türk-Ermeni ilişkilerinin tarihi ters yüz edilmektedir.

1. Ermeni Adının Menşei

Bu adın menşeinden bahsetmek için onun hangi tarihi çağlarda, hangi coğrafi mekanda, hangi halkın dilinde ve adında kullanıldığını araştırmak gerekir. Eğer bu adın kullanılış tarihine bakarsak, onun çok eskiden beri bulunduğunu görürüz ki; kullanılış seyrine bakarsak, onun izine Altay'dan Tuna ırmağına kadar, Orta Asya'dan Anadolu'ya kadar muhtelif coğrafi arazide, özellikle eski Azerbaycan'da rastlarız. Tarihin muhtelif çağlarında Mitanni Devleti'nin, Sami Aramey uruklarının, Kafkas Hurri-Urartu halklarının, Fin-Ugor dilli Macar halkının, Doğu-Cermen (Ostrogot) boyunun ve Türk, Subar, Bulgar, Mitan boylarının boydan boya veya dolayısı ile bu adla olan alakalarına ait bilgileri de eklersek ve daha sonraları Balkan Yarımadası'ndan Ermeniye ülkesine gelen Hay uruklarının da burada "Ermenileşmesini" göz önüne aldığımızda, Ermeni etnik isminin zaman ve mekan ölçülerinin çok büyük olduğunu görürüz.

Önce, Ermeni etnik ismi ile ilişkisi olan adlar gibi ilmi literatürde verilen Arman, Arme yer adları ve Aramey etnik ismi üzerinde duralım, çünkü bazı alimler "Ermeni" adının menşei hakkında konuşurken bu sözlere dayanak gösterirler.(7) Arman ve Armi yer adları tarihi kaynaklarda M.Ö. III. bin yılından beri bilinmektedir. Arman yer adına Akkad kralı Naram-Suen (2236-2200) ve onun büyük babası Ulu Sargon'a ait yazıda rastlarız.(8)

1) SAG.GİŞ.RA Ar-ma-nimki u Eb-laki
2) Ar-ma-namki u Eb-laki

Buradaki "Arman ve Ebla" ülkelerinden birinin (Ebla) nerede yerleştiği bilinmekle birlikte, diğerinin yerine ait kesin belge yoktur, ona göre de, yeni bulunan yazılarda adı geçen Arme yer adını hemen Arman ile aynı sayan araştırıcılar vardır. Lakin bunlar aynı bölgede olsalar da, ayrı ayrı yer adlarıdır. Şöyle ki, 1974-1978'de İtalya arkeologları Haleb'in güneyinde kadim Ebla şehir devletinin arşivlerini buldular. Sümer-Akkad çivi yazısı ile şimdiye kadar bilinmeyen bir Sami dialektinde yazılmış bu tabletlerde birçok yer adı meydana çıktı ki, bunların da büyük bir kısmı o çağ için bilinen Sümer, Elam, Sami, Hurri ve Hint-Avrupa dillerinden hiçbirine ait değildir.(9) Bu yer adlarından biri de tabletlerde tekrar olunan Armi adıdır:(10)

1) 4 GİŞşilig 1 ninda ku-li en-en Ar-miki "Armi beyinin dostları için dörd kişilik bir etmek (aş?)"

2) dra-sa-ap ar-mi ki "Armi şehrinin tanrısı Rasap"

3) Eb-laki wa Ar-miki "Ebla ve Armi"

4) 3 Ar-miki al-KU Gi-za-anki "Kizan'da olan üç Armi'li"

1) Bu Armi şehrinin Hay (pseudo-Ermeni) toplumuna ait olduğunu ileri sürenlerin iddiasını "ilimden uzak bir görüş" diye adlandıran Ön Asya ölü dilleri ve Ermeni etnogenezi uzmanı tanınmış alim İ. M. Dyakonov, "Ermeni" adı Hayların kendi içinde hiçbir zaman kullanılmamıştır, bu adı onlara başka halklar vermişler, Armanum yer adı ise armi, arami etnik isimleri ile ilgili olup, "göçebe" (nomad) anlamını bildiren Aramey boyunun adından türetilmiştir, demektedir.(11) 

Tarihi bakımdan Hay-Armi alakasının mümkün olmadığına dair söyledikleri doğrudur, arami-Aramey alakası da çok açıktır, ancak, Arman ve Armi yer adlarını Arameylere bağlamak o kadar da inandırıcı değildir. Çünkü, ünlüsü çok olan Türkçedeki serbest değişmeden farklı, Sami dillerinde ünlüler azdır ve onların çıkartılması morfolojik güçlük taşımaktadır, burada kelimelerin sonundaki farklar da şüphe doğurmaktadır. Bu adlar arasında paralellik aramak isteyen Paul Garelli de "Remarrues sur les noms geographirues des Archives d'Ebla" adlı makalesinde aynı kuşkusunu itiraf etmiştir.(12) Bundan başka, Arman yer adı Türk halklarının ad hazinesinde ve proto-Azer boyları olan bölgelerde oldukça geniş olarak yayılmıştır:

Arman (Başkurd yer adı, muassır ad)
Arman (Aşkabad yakınlarındaki eski Türkmen kalesi)
Arman (Kerkük'ten aşağıda Dicle yakasında dağ adı, M.Ö. XV-XII. asır)
Arman (Kassi devri Diala yukarısında şehir; Alman gibi de okunur)
Armuna (Urmu kuzeyinde Zengi boyunun köyü, M.Ö. VIII. asır)
Armanku (Kızıl-Üzenin yukarı akarında toponim, M.Ö. VIII. asır)
Armait (Mana'da Zivi'ye yakınlarında bulunan kale, M.Ö. VIII. asır).

Bu listeyi uzatmamız mümkündür, ancak, bunların da yeterli olduğu kanaatindeyiz. Türk boylarının dilinde Arman yer adının muhtelif bölgelere taşındığını görebiliriz. Armi adını da yalnız Arameylerle ilgilendirmek doğru değildir, çünkü Arameyler hem bu adın kullandığı tarihten bin yıl sonra buraya gelmişler hem de Arme yer adı Subar-Hurri boylarının yaşadığı bölgenin adı olarak kullanılmıştır. Yukarıda Ebla yazılarında baktığımız Armi yer adı de daha çok şehir ve ülke adı olarak verilmiştir.(13)

Subarların yaşadığı Arme ülkesine (bölgesine) geçmeden önce, bu yer adının şimdiki Suriye'nin kuzeyinde değil, ondan çok yukarıdaki Dicle'nin yukarı kollarından Zebene-su çayının kıyılarında yerleştiğini, Mitani Devleti'nin merkezi bölgelerinden biri olduğunu ve Armeniya yer adının onun kuzey komşuluğunda oluştuğunu dikkate alıp, Mitan boyları hakkındaki tarihi belgeleri gözden geçirelim. Çünkü hakkında konuştuğumuz "Ermeni" adı ilk kez Armini şeklinde M.Ö. VI. yüzyılda bu bölgede ortaya çıkmıştır ve bu etnik ismin şimdiye kadar ilmen belli olan en eski tarihini göstermektedir. Tarihten bilinmektedir ki, Dicle'nin yukarı kollarında Urartulardan önce görülen çok sayıda Hurri boyu Armini adı ortaya çıkana kadar buradaki Subarlarla aşağı yukarı bin yıl iç içe yaşamışlardır. Tabii ki, bu durum belirli çağlarda muhtelif dilli boyların konfederasyonu için tabii şartları oluşturmuştur.


Hurriler esasen Subar boylarından olan Mitan urukları ile kaynayıp karışmışlar, çünkü, Hurrilerin kurduğu devlet daha çok Mitani adı ile tanınmaktaydı.(14) Arme bölgesinin Mitani ülkesinin ortasında olması ve Mitan boylarının yaşadığı topraklarda, göçdüğü arazilerde daima Arman, Ermen yer adlarının, Ermen etnik isminin ortaya çıkmasını da dikkate alarak, Mitan boyları hakkındaki belli belgeleri gözden geçirelim.

Habur ve Balıh (15) çaylarının yukarı kıyılarında batı Hurri boylarının kurduğu devletin (M.Ö. XVI-XIII) merkezi şehri Vaşşukanni idi ve bütün ülke Samice Hanigalbat, Mısır yazısında ise Naharain-"İkiçay ülkesi" olarak adlandırılıyordu. Ancak, Hurrilerin doğu boylarından bazı halklar Dicle'nin orta kısımlarına, onun sol yakalarında şimdiki Kerkük bölgesine de gelip çıkmıştı. Bu sebeple, Hurri izleri batıda Filistin'e kadar gitmektedir, doğuda da Güney Azerbaycan'ın güneybatı sınırlarına kadar kendini gösterir. Elbette, Büyük Kafkas dağı eteklerinden Ön Asya'ya inen Hurriler böyle geniş, kendisi de birbirinden uzak bölgelerde söz sahibi olmak için Asur tepkisi altında ezilen yerli Subar boylarının yardımıyla, onların kuvvetinden istifade ediyorlardı. Bu sebeptendir ki, kaynaklarda Hurri şahıs adları sırasında hatırlanan ve ilmi literatürde Hurri adı gibi verilen Arijen (Arjan adı altay Türklerinde yaygındır) adıyla, Daşuk, Kaltuk, Siluk, Dada, İkita, Umbin-Api, Puta gibi eski Türk adları Subar-Mitan isimleri ile ilgilidir.

Hurri-Mitan devleti dağıldıktan sonra Mitanlar muhtelif bölgelerde ayrı ayrı derebeylikler şeklinde yaşayan başka Subar boyları gibi zaman zaman bu veya diğer devletin yönetimi altına girdiler ve bir kısmı İç Anadolu'ya, bir kısmı da Azerbaycan üzerinden Orta Asya taraflarına göçtü, çünkü, sonraki tarihlerde Mitan boy adı aynı arazilerde bulunmaktadır.(16) Harezm-Mitan ilişkileri üzerinde araştırmalar yapan L. S. Tolstova Karakalpak-Müyten boyunun atası Tamin Bey'in Kaptav (Kafkas) civarına seferi ile ilgili efsaneyi derlemiş, Orta Asya'da ve özellikle Buhara bölgesinde Mitan boyları ile alakası olan birçok yer adının varlığını ve Mada-Mitan gibi yer adlarının X-XIII. asır kaynaklarında kullanıldığını göstermiş, bu boyların İran dilli olduğunu söyleyenlere karşı çıkmıştır. (17)

Mitan boylarının Anadolu ve Azerbaycan bölgelerinde yaşaması hususunda Herodot ve Strabon yeterli bilgiler verir ve bu bilgiler en az beş asırlık (M.Ö. V-M.S. I) bir devri kapsamaktadır. Tarihi Azerbaycan arazisinde Dicle'nin iki sol kolu olan "Büyük ve Küçük Zap çaylarının Matien ülkesinden aktığını" yazan Herodot Matien boylarının İç Anadolu'da ve Urmu gölü havzasında yaşadıklarını kaydeder:

"Yunanlılar Kapadokyalılara Suriyalı derler. Bu Suriyeliler Pers egemenliğine kadar Medlere tâbi idi, daha sonra Kuruş'a (tabi oldular). Med ve Lidya toprakları arasında sınır, aslında Halis çayıdır ki, bu da Armen dağlarından başlayıb Kilikya'dan geçerek, sağında Matien, solunda Frig ülkelerini bırakıp sonra kuzeye dönerek Kapadokyalı Suriyeliler ile sol yakasındaki Paflagonyalılar arasında tabii sınırı çizmektedir" (I.72); "Kuruş Babil üzerine sefer yaptığında Gind (Diala) çayına ulaşır. Kaynağını dağlık yer olan Matien ülkesinden alan bu çay Dardanların toprağından geçib Dicle çayına dökülür" (I.189); "Kuruşun 360 kanala ayırdığı Gind çayı gibi Araz (Kızıl-üzen-F.A.) çayının kaynağı da Matien dağlarıdır" (I. 202); "Matien, Saspir ve Alarodilere 200 talant vergi konulmuştu. Bu 18. daire idi" (III.94); "Kilikya'dan (18) sonra Armeni arazisi gelir, zengin örüşleri var; Armenilerden sonra Matienlerin bölgesi yer alır. Sonra Kissilerin ülkesi ve burada Hoasp çayı kıyısında büyük kralın oturduğu ve hazinesinin bulunduğu Sus şehri bulunur" (V.49).

Kızıl-üzeni Aras diye isimlendiren Herodot'a itiraz eden Strabon (XI.14.13) bizi ilgilendiren Matien, Armeni, Med (mada) boylarının adından oluşmuş isimler hakkında şunları yazar:

"Ksenoghoy'in dediğine göre, Artaksers zamanında öyle kuraklık oldu ki, çaylar, göller ve çeşmeler kurudu, onun kendisi denizden uzak birçok yerde -Armeniya, Matien ve Frikiya'da- balık kulağı şeklinde taşlar görmüş" (I.1.4); "Med eyaleti Matien..." (II.1.14); "Aynı şey Med'de Matien bölgesinde ve Armeniya'da Sakasena ve Araksena bölgelerinde de mevcuttur" (XI.7.2); "Girkanların öbür tarafında derbikler yaşarlar, Kadusiler ise Parahoafr dağının eteğinde Med ve Matienler ile komşudur" (XI.7.8); "Bu ülke (Atropatena - F.A.) Armeniya ve Matiandan doğuda, Büyük Med'den batıda ve her iki ülkeden kuzeyde bulunur; güneyden Girkan denizinin aşağı çıkıntısına ve Matian'a yakındır" (XI. 13. 2); "Sonra derler ki, önceleri küçük ülke olan Armeniya Artaksiy ve Zariadr'ın yaptığı savaşlar sonucunda genişledi" (XI. 14.5); "Armeniya'da büyük göller var. Biri Mantiana olarak adlanır ve tercümede gök (reng) manasındadır. Bu gölün Meotid'den sonra en büyük tuzlu göl olduğunu; Atropati'ya kadar uzandığını ifade ederler." (XI.14.8).

Mitan (Matian, Matien, Moytan, Müyten) boyları hakkında bahsedilenlerden şu neticeyi elde etmek mümkündür, onlar M.Ö. II. binyılın ortalarında Mezopotamya'nın kuzeybatısında Kafkas dilli Hurrilerin devlet kurmasına yardım etmiş ve bu devlet Mitani adını taşımıştır. Bu devletin etnik temeli olan Subar (Mitan)-Hurri boyları kuzeybatı Suriye'den başlayıp doğuda Dicle kıyılarına kadar (Kerkük bölgesi) muhtelif bölgelerde meskunlaşmışlar; Mitan-Ermen boyları da Saka-Kimmer, Barsil-Hazar, Kuman-Kıpçak boyları gibi aynı halkın kendi içindeki bir boyudur. Milattan önceki tarihi belgelerde daima birbirine komşu arazide kaydedilmişlerdir; Mitan Devleti dağıldıktan sonra zaman zaman onların bir kısmı Küçük Asya'ya, bir kısmı da Azerbaycan ve Orta Asya'ya göçmüşler; Artık Herodot'un devrinde (M.Ö. V. asır) Mitan-Ermen boyları İç ve Doğu Anadolu'da, Urmu gölünün dört tarafını ihata eden havzada görülür, Strabon'un zamanında (M.Ö. I-M.S. I. asırlar) Armeniya'nın doğusunda ve Atropaten'in batısındaki Matien bölgesi Mada (Med) ülkesinin eyaleti olarak adlanmaktadır; sonraki binyıllarda Mitan boyları Türk halklarının (Özbek, Karakalpak, Başkurt gibi) bir boyu olarak hatırlanır, Ermin boy adı ise bugün de Başkurtlar içinde yaşamaktadır.

Subar (Mitan) boylarından bir uruk adı olan Ermen etnik ismi bir tek eski Anadolu ve Azerbaycan'da değil, Orta Asya ve hatta Baykal gölünün arkasındaki "Erman dağları"na kadar yayılmıştır. Ermen tayfalarından Güney Azerbaycan üzerinden Sibirya yönüne gidenler olduğu gibi, Azerbaycan'ın kuzeyinden Kafkas dağlarının öbür tarafına geçenler de olmuştur. Azerbaycan'dan kuzeye Dar-Yol, Demir-Kapı geçit yolları böyle belgelerin izini Osetiya'da Erman toponiminde ve Samur çayının deltasında Armen-kala adlı tarihi küçük bir kalenin adında saklar. Şimdiki Ermenistan'da (Vedide) eski Yarmik Azeri köyü Yermi//Ermi boyunun adını bildirdiği gibi, Ermin adlı Başkurt boyu da eski Ermen etnik ismini yaşatır. Azak kıyısındaki, şimdiki Bulgaristan'a gidip devlet kuran Tuna Bulgarlarının da bir kolu Ermi olarak adlanmaktaydı ve oradaki Ermenli Türk köyünün adı 1934'e kadar kaldı, sonra Drakaş-voyvoda olarak değiştirildi.

Tarihten bilinmektedir ki, Güney Rusya çöllerine M.Ö. VIII. asırdan Saka boyları ile başlayıp, M.S. XII. asra kadar devam eden Hun, Bulgar, Subar, Avar, Göger, Hazar-Barsil, Peçenek ve Kuman-Kıpçak boylarının göçü ve burada zaman zaman kurulan devletlerin tarihi aşağı yukarı 2 bin yıllık bir devri ihate etmektedir. Tuna Bulgarlarında olduğu gibi, Saka boyları içinde de Armini etnik ismine rastlamak mümkündür. Buradaki Saka elbeyi Skilur öldükten sonra Olviya şehri civarında "oturmuş Armeni" boyundan olan savaşçılar bu şehrin yardımına gelir. "Armeni okçuları" ifadesi burada bulunan yazıda da kalmıştır. (19) 

Burada milattan sonraki ilk yıllarda doğu German (Ostrogot) boylarından Herusk halkının lideri Arminiy olarak isimlendirilirdi, 375'te Hunlar tarafından öldürülen Erman-Arikh de doğu Got boyunun lideri idi. Göründüğü gibi, Karadeniz'in yukarı kıyılarında Türk ve Doğu German boyları içinde Armeni (Erman//Ermi//Ermen) adlı etnik isimlerin izi vardır. Umumiyetle, German-Saka ilişkisi Doğu Avrupa'da German-Hun çağından hayli önceleri olmuş ve bu halklar Kırım tarafında bir asır komşu olarak iç içe yaşamışlardır. Bunun için de, bazı söz ve morfemlerin German ve Türk dillerinde aynı formada kullanılması ve aynı gramatik manayı taşıması garip görünmemelidir. Her iki dilde kullanılan-man eki de böyle morfemlerdendir.

Türk dillerinde bu morfemle durum bildiren sıfatlar (kocaman, azman, şişman) türetildiği gibi, etnik isimler de (Kuman, Karaman, Türkmen) türetilir. Terkibinde-man eki olan tirmen etnik isminden bahseden Bizanslı Stephanos (V. asır) tirmenlerin Saka (Skit) boylarından olduğunu ve bu adın "kovulmuş" manasına geldiğini yazar.(20) Gerçekten de Türkçe it-(itmek, itelemek) fiilinden türeyen itir-(dışarı çıkarmak, iteklemek) sözü-men ekiyle birleşince "kovulmuş" anlamına gelen itirmen > tirmen etnik ismi türetir.

Böylece, Hazar etrafında dolaşan ister Saka, Subar, Bulgar, isterse de Azer//Hazar veya Türkmen boyları içinde Arman, Karaman, Ermen, Tirmen, Türkmen tipli etnik isimlerin yapılmasına imkanı olan dil zemini vardır. Ulus isimlerinin teşkilinde görev alan -men eki zaman geçtikçe ben karşılığındaki anlamın kökü olur, artık Kazaklarda soyadı Türkpen modeli ile oluşan etnik isim Türkmen modelinden ayrılmaz. Proto-Türk çağında men karşılığının da me+n modeli ile kalıplaştığını da dikkate almalıyız. Hakkında konuştuğumuz Ermen adı da ar//er/ (kişi) kelimesinden-man (men-meyen-min) sözü ile kurulmuş ve bugün de Ermin şeklinde Başkurt-Türk ilinde kullanılmaktadır.(21)

Buraya kadar bahsedilenlerden Ermen adının kadim çağlarda Türk dili modeli ile Türk boylarının adı olarak kullanıldığını, Anadolu'dan Baykal gölüne kadar, Urmu gölünden Azak denizine kadar muhtelif bölgelerde Türk toplumu içinde göründüğünü ortaya koyar. Yukarıda yarım bıraktığımız Arme bölgesi ve onun kuzey-batı komşuluğunda kurulan Armini ülkesi üzerine dönelim. Mitan devleti dağıldıktan sonra Mezopotamya'nın kuzey bölgelerinde ortaya çıkan ayrı ayrı derebeyliklerden biri de Arme bölgesi idi.

M.Ö. II-I. binyılın birleştiğinde yukarı Mezopotamya arazilerine Aramey boylarının akını başlar ve şimdiki Suriye'nin kuzey bölgelerinde yerleşen bu boylarla ilgili Asur kaynaklarında KURAreme, matArame, KURAramu gibi yer adları ve Aramaia axlamaia gibi etnik isim olarak kullanılan kelimelere dönüşür.(22)

Bu adların Sami dilli Arameylere ait olması şüphesizdir, fakat, bütün bu adlar o çağlarda Kaşiyar dağlarının eteklerine kadar yayılsa da, Diyarbakır sınırına kadar gelmemektedir. Bizi ilgilendiren Arme bölgesi ise Diyarbakır'dan kuzeyde, Murad-suyun güneyinde ve Subar beyliğinin batısında bulunuyordu. Burada Arameyler değil, Mitani Devri'nden kalma Subar-Hurri boyları yaşıyordu, ülke de onların Armi etnik ismi ile Urartu yazılarında Arme, Asur metinlerinde ise Arime şeklinde geçiyordu ve muhtemelen, hala Arameylerden binyıl önce Ebla kayıtları bu Arme ülkesinden bahsetmiştir. 

Daha sonra Tuna Bulgarları içinde gördüğümüz aynı Armi (Ermi) boy adının ve Azak denizi-Sibirya-Azerbaycan üçgeni dahilinde gözden geçirdiğimiz onlarca diğer etnik isim ve yer adlarının Sami-Aramey boylarıyla kesinlikle ilgisi bulunmamaktadır. Şunu da söylemek gerekir ki, aynı çağlarda Urartu kral sülalesinde rastladığımız Erimen adının da Aramey boyu ile alakası yoktur. Arme ülkesinde akan Zebene-su çayının eski adı çivi yazısında Subna(t) idi ve her iki şeklin mukayesesi "kutsal su" anlamında *Sub-Ana ön şeklini ortaya çıkarır, sonraki pseudo-Ermeni yazıları bu bölgede Türk (Tork) isimli tapınağın olduğu hakkında da bilgi verir.(23)

Zaman zaman Asur-Urartu hücumlarına maruz kalan Arme bölgesi zayıf olduğu için tedricen Asurlara tabi eyalete çevrildi. Lakin onların doğu sınırında küçük Subar beyliği M.Ö. 673'e kadar bağımsızlığını korumuştu. Aynı tarihte Asurlar tarafından darmadağın edilen Subar beyliğinin yerinde Asurların iki beyliği kuruldu ve Arme bölgesi de batı eyaletinin yönetimine dahil oldu. Her iki eyalet tahminen şimdiki Muş-Bitlis-Diyarbakır-Hazar gölü arasındaki arazide bulunmaktaydı ve o çağlarda burada esasen Urmu (Urume), Subar, Armi boyları yaşıyordu, Armilerden yukarıda Bingöl tarafında Kaşkaylar vardı. Bu Türk toplumu içinde Mitan Devleti çağından Hurri boyları da kalmıştı. Asur Devleti dağılana kadar yarım asır süresinde bu eyalette bazı tarihi olaylar yaşandı.

Kuzeydoğudan gelen Saka-Kimmer boyları Urartu Devleti'ni Van kıyılarına sıkıştırıp zayıflatmıştı, Asur Devleti'ni de Mana sınırlarında baskı altında tutuyordu. Bu durumda Saka Beyi Partatu ile müttefik olmaya nail olan Asurlar, Asur Devleti'nin dağılma müddetini uzatabildiler ve kazanılmış zamandan istifade etmeye çalıştılar. Şöyle ki, arka arkaya Mana ve Mada arazilerinden çıkan Asurlar dağıttıkları Subar ülkesini kuvvetlendirmek için Arme bölgesini de buraya katıp iki büyük eyalet kurdular, ahalinin etnik terkibini değiştirme siyaseti güdülüp, Kuzeybatı Suriye ve Güney Frigya bölgelerinden tutup getirdikleri Aramey, Muşk vb. boyları buraya yerleştirdiler. 

Bu esirlerin içinde Hay uruğu da olabilirdi, çünkü sonraki Hay (pseudo-Ermeni) folklorunda Armi-Subar bölgelerinde iskan olaylarının izleri görülür. Buradan kuzeye çekilen Subar, Mitan-Armi, Urmu tayfaları ise soydaşları Saka-Kimmerlerle birleşip yeni bir kuvvet oldular ve Fırat çayının yukarı bölgesinde önceleri Urartu eyaleti olan arazide VII. asrın sonunda yeni Ermen (tarihi Küçük Arminya) bölgesi kuruldu. Bu bölgenin savaşçıları Asur egemenliğine karşı 615'te başlayan büyük savaşta Mada ordusuyla birleşti ve Mada kralı Keyek Asur devletini dağıttıktan sonra Ermen bölgesini müttefik ülke gibi nispeten müstakil beylik statüsünde Mada vilayetine çevirdi ve Türklerin Saka boyundan Parur beyi buraya hükümdar tayin etti. 

Böylece, ilk "Ermen devleti "M.Ö. 612'de ahalisi esasen Türk (Subar, Armi-Mitan, Urmu, Saka-Kimmer, Kaşkay) ve Hurri-Urartu uruklarından ibaret olan bu Mada eyaletinde kuruldu. "İlk Ermen kralı Saka oğlu Parur oldu". (24) Bu dönemde Ermen ülkesinde Haylar (pseudo-Ermeniler) yoktu. Onlar Hıristiyanlığın yayıldığı çağlarda Suriye ve eski Arme-Subar topraklarından bu bölgeye girmişlerdir.

Buradaki Ermen ülkesinin adı yukarıda gözden keçirdiğimiz diğer etnik isimler gibi er+men modeli ile türetilmiştir, fakat, burada Subarların Mitan-Armi boylarının da olduğuna dikkat edersek, aynı etnik ismin Urartu dili vasıtasıyla türetilmesi de mümkündür. Çünkü, Türk lehçelerinde olduğu gibi, Urartu dilinde de Armi yer adından Armini (Armili) etnik ismi türetilebilinir. Şöyle ki, Urartular da hiç zaman kendilerine Urartu dememişler ve Van Gölü'nün eski adı Bia kelimesinden türeyen kendi biaine (Bia-ine) etnik ismini ve ülkenin adını Biaine (Urartu) şeklinde kullanmışlardır. Ancak, Hurri-Urartu dillerinde etnik isimler daha çok-na//-ne ekiyle ile değil, -ğe eki ile yapılır. Her iki halde de Subar boylarından olan Mitan-Armilerin adı ile ilgili türetilmiş Armini adının Haylarla alakası yoktur. Burada akademik İ. İ. Meşaninov'un Erimen terimi hakkında dediği fikri bir daha hatırlar isek: "Bu terim ilmin muayyen etdiği Ermeni (Hay) istilasından çok evvel yerli zeminde kullanılmıştır".(25)

Buraya kadar bahsedilenlere bunu da ilave edelim ki, I Dara'nın Büsütun kayasına yazdırdığı üç dilli yazıda Arminiye ve Urartu ülke adları eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Aynı yazıda Babil'de isyana liderlik eden Ermeni'nin adı da Araka//Uraka şeklinde verilmiştir, bu da 1640'ta gelip Kumuk bölgelerine yerleşen Nogay hanı Uraka ile adaştır.(26) 

Nihayet, bugün de Mitan ve Ermen (Ermin) boylarının Türk halkları içinde olması hususu kadim Ermen boyunun menşeini açıkça göstermektedir. Büsutun yazıtında isyancı Armini Araka şeklinde adlandırılıyorsa, Dara Armini ülkesine Pers Vaumisle Dadarşiş adlı bir Armini gönderiyorsa, onun mirzası ülkenin adını Elam, Pers dilinde Armini, Akkad dilinde Uraştu (Urartu) şeklinde yazıyorsa ve bu gelenek asırlar boyu devam ediyorsa, Nizami Gencevi Mehinbanu'nun dili ile yaylağı Ermen dağları olan Şirine "biz Efrasiyab soyundanık" diyorsa, Şirin de Hüsrev'e kendisini "bir Türk kızı" olarak tanıtıyorsa, bugün Ermin adını Başkurt boyu taşıyorsa, bütün bu adlar pseudo-Ermeni Haylara değil, Subar, Saka, Başkurd, Azer ve diğer Türk boyları içinde görülen Ermen Türklerine aittir.

Murad suyunun kıyıları ile Van Gölü'nün kuzeybatı tarafında bulunan Ermen bölgesi Mada devletinden sonra Pers (Ahameni) Devleti'nin eyaletine, sonra Makedonya-Selevki, sonra şimdiki Türkmenistan'dan gelen Arsaklar, sonra Rum-Bizans ve İran (Sasani), sonra Hilafet, daha sonra Selçuk ve XX. asrın başlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu'nun, sonra da bugüne kadar Türkiye Devleti'nin arazisi olmuştur. Adı geçen devlet ve imparator hükümdarları buraya tayin ettikleri valilere bazen komşu bölge ve ülkelerin de idareciliğini veriyordu. Bu da muayyen çağlarda Ermen ülkesinin etnik bakımdan değil, siyasi-idari arazi bakımından geniş arazileri ihtiva eden ülke (canişinlik) statüsü ile tanınmasına sebep oluyordu. "Büyük Ermeniye" ifadesi de böyle ortaya çıkmıştır.


2. Hayların Menşei

Asıl soy adları olan Hay etnik ismi bugünkü Ermenilerin kendi içinde yaşadığı halde, Gürcüler onlara Somex demektedirler, başkaları gibi biz de Ermeni deriz. Ancak Ermeni etnik ismi ilk dönemlerde bugünkü Haylara değil, tamamıyla başka dile ve medeniyete mensup Subar Türklerinin Ermen adlı boylarına ait olmuştur. Haylar ise Ermeniye ülkesine geldikten sonra, Hıristiyanlığı kabul ettiği çağlarda çevre bölgelere yayıldıkça bu yeni adla isimlendirilmişlerdir. Çünkü, bazı komşu halklar, tabii olarak onları artık Ermeniye ahalisi (Ermeni) olarak tanımışlardır. Haylar da aynı Ermen boylarının adını benimsedikleri gibi, alfabe düzenleyip kendi tarihlerini yazdıklarında artık Ermenlerin kadim tarihini de kendi tarihleri gibi göstermişlerdir. Ona göre de, Ermeni ve Hay adının menşeinden bahsederken gerekli şartlardan biri sonraki pseudo-Ermeniler (Haylar) ile asıl kadim Ermenlerin ayırt edilebilmesidir.

Kendilerine Hay diyen halkın (pseudo-Ermenilerin) etnogenezi mürekkep bir problem olarak birçok ilmi araştırma ve ilmi toplantıların konusu olmuş, fakat, Hay tarihçi ve alimlerinin V. asırdan beri ters yüz edildikleri tarihin hâlâ kesin delillere rağmen ucu bulunamamıştır. Ciddi söz sahibi olan alimler Hay-Ermeni tarihini kadim Ermeni halkının tarihinden ayırır, Hay tarihçilerinin uydurmalarına inanan alimler ise bu iki muhtelif halkın tarihini birbiriyle karıştırmakta ve hatta tekleştirmektedir. Kadim Ermeni halkı hakkında daha önceki satırlarda bilgi verilmişti, buradaki konumuz Hay boylarının menşei hakkındadır. Herhangi bir halkın menşeini tespit etmek için etnogeneoloji ilminin kanunları, ilk etapta, halkın fizyolojik tipi, tarihi coğrafyası, dili, taşıdığı kültür ve medeniyet dikkate alınmalıdır, çıkarılan netice tarihi belgelerle tespit olunmalıdır.

Hayların menşei hakkındaki fikirleri iki esas gruba ayırmak gereklidir. Bunlardan biri Hayların Anadolu'da yerli halk olması fikri üzerinde kurulan muhtelif faraziyeleri, diğeri ise Hayların buraya gelmesi fikrini ihtiva etmektedir. Birinci fikri savunanlar üç farklı konuyu söylerler:


1) Haylar dünyanın en kadim halklarındandır, onlar Nuh'un Ağrı dağı (Ararat) eteklerine yayılmış torunlarından Haykın neslidir; 
2) Bugünkü Haylar eski Hurri-Urartulardır; 
3) Haylar Hint-Avrupa dilli halklarla aynı menşelidir, lakin onların ana yurdu Avrupa değil, Ön Asya'dır.


Öncelikle, Hayları yerli halk olarak düşünen birinci grup alimlerin fikri üzerine şunları söyleyebiliriz. Çünkü bu gruba dahil olan bazı Hay alimleri ve onlara yol gösteren harici meslektaşları nerede bir eski "Ermeni" adına benzeyen kelime görürlerse, Hayların tarihini orayla ilgilendirmek isterler ve bu "Ermeni"nin, o tarihi Ermeni olmadığının farkında değillerdir.

Öncelikle, Haylar kadim halk olamazlar, çünkü ilmen IV-V. asırdan önce bir tane Hay kelimesi bilinmemektedir. İkincisi, Sümerlerin "Gılgamış" destanından Kutsal kitaplara geçen Nuh tufanı efsanesi İncil'in Yunan dilinden Hayca tercümesinde değiştirilmiş, Hayların ulu babası Haykın adı buraya eklenmiştir, çünkü ne Yahudi ne de Yunan dilindeki İncil'de Hayk adı yoktur, Hay sözü ise hiç yoktur, burada Ararat gibi okunan "RRT" ise aslında Urartu adının Samice yazılışıdır. Üçüncüsü, kadim Hurri-Urartu halkları Hay olamaz, çünkü onlar Kafkas dilli, Haylar ise Hint-Avrupa dilli halktır.

Dördüncüsü de, bütün Hint-Avrupa menşeli halkların ilkin ana yurdu Avrupa'da olduğu halde, Hayların ana yurdunun Ön Asya'da olması fikri gayrı ciddidir.

Ermen ülkesine Hayların ana vatanı demek yanlıştır; Hayları Hurri-Urartu değil, onların medeniyetini benimseyen, Hurri-Urartu ahalisinden yalnız küçük bir kısmını asimile eden halk farz edebiliriz; Nuh efsanesinin Hay versiyonunda "Yafet /E Kimmer /E Tiras /E Torkom /E Hayk" olarak sıralanan soy şeceresinin (27) yerli boyların mitlerine dayandığını görebiliriz. Böyle ki, Haykın Saka boyları Kimmer, Tiras ve Hazar Hakanı Yusuf mektubundakı Hazar isminin Tokarma (Torkom) boylarından sonra verilmesi açıkça gösterir ki, Haykın soyundan türeyen Haylardan evvel Ermen ülkesinde adı geçen Türk boyları yaşamışlardır.

Hayları Ermen ülkesine dışarıdan gelmiş halk sayan alimler daha çok olduğundan göçün yolu ve geliş tarihi hakkındaki versiyonlar da muhteliftir. Burada aynı fikirler üzerinde teferruatlı bir şekilde durma imkanımız bulunmamaktadır, yalnız yeri geldikçe onlara değineceğiz. Hayların etnogenezi meselesi tamamen aynı göçün tarihi ve coğrafyası ile ilgili olsa da, önce bu meselelere aydınlık getirebilen antropolojik tip ve dil hakkında bazı bilgileri hatırlamak gereklidir.

Kabarık burun kemiği, uzun çene ve arkadan düz kafatası (yastıbaş) fiziki görkemi ile Kafkas ve Anadolu ahalisinden ayrılan Haylar, hatta Avrupai soydaşları içinde de ayrıca "Armenoid" kolunu teşkil eder ki, bu da onların karışık etnos olduğunu ortaya koyar.(28) Dara'nın, Sus'taki heykelini muhtelif halkları temsil eden resimler ve her şeklin de üstünde milletin yazılı adı vardır. Bunların arasındakı Armini resmi "Armenoid" bulunmamaktadır, oradaki resim diğer Saka tiplerine aittir.(29) Bugün ise Armenoid tip Balkan Yarımadası'nın batısında ve şimdiki Ermenistan'da yaygındır.(30)

Kesinlikle, Armenoid Haylar fizyolojik tipine göre Ermeni ülkesinde yerli halk değil, yerli eski Ermeni ahalisi de Armenoid değildir. Hayların dili de akrabalık yönünden Hint-Avrupa dilleri ile akrabadır ve yakınlık derecesine göre aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Hay ' Yunan ' Balto-Slav ' Hind-İran

Bu sıralanma tarihçi Y. A. Manandya'nın ileri sürdüğü bu fikrin de doğruluğunu gösterir ki, proto-Haylar Balkan Yarımadası'nda İlliriyalılar ile Makedonyalılar arasındaki bölgede yaşamışlardır. Aynı alim, M.Ö. XIII-XII. asırlarda Küçük Asya'ya inen "Ermeniler" (Haylar) M.Ö. VI. asırda Fırat çayının yukarı bölümlerindeki Ermeni ülkesine geldikleri zaman adları Bisütun yazıtında yazılmıştır, demektedir. İ. M. Dyakonov ise bu tarihi VI. asırdan XII-X. asırlara kadar eskiye götürür, çünkü o çağda Asur yazılarında adı geçen muşk uruklarını Hay farz eder.(31) Geliş tarihi ile ilişkili meseleleri eleştirmeden Hay dilinin tabiatına bakalım.

Proto-Haylar Subar-Armi bölgelerine, daha sonralar ise Ermeni ülkesine geldiklerinde onların dili Hurri-Urartu ve Türk dili unsurları ile zenginleşti, fakat bu dil tek başına Hint-Avrupa özelliklerini koruyabildi, sonraları ise Hilafet devrinde Azer bölgelerine yakınlaştıkça Azer dilinin tesiri altında kalıp önceki özelliklerini kaybetti. Böyle ki, Grabar (yazılı Hay dili) olarak adlandırılan eski dil yazı ve kilise dili gibi bir müddet devam etse de, Hayların konuşma dili olan yeni Aşharabar artık Hilafet çağından Hay halkı arasında sürekli kullanılıyordu. Grabar'ın sintaksisi şimdiki Fransız ve Rus dillerinin sintaktik kuruluşuna uygun olsa da, artık Aşharabar'da Azer dilinin sintaksı, uzlaşma ve alıntı kelimelerin tesiri altında kalmış yeni Hay-Ermeni dili önceki tipinden uzaklaşarak, aşağıdaki gibi farklılaştı:

İşit nasihatini atanın senin > senin atanın nasihatini işit
ev Petrosun > Petrosun evi
iki evler > iki ev
adam bu > bu adam

Lakin Hay dili Hint-Avrupa dillerinden ne kadar uzaklaşsa da, bütün bu zenginleşme ve değişmelere rağmen, yine de dilcilik ilmi dahili ve harici etkileri, birçok Hint-Avrupa kelime köklerini ve eklerini muhafaza eden, "Satem" grubuna ait bu dili Hint-Avrupa dilleri ailesinden ayrılmış olarak kabul etmez. Hay dili akrabalık bakımından öncelikle Yunan diline, sonra Slav, daha sonra İran dillerine yakındır. Bu ilmi görüş Hayların Ermen (Armina) ülkesine dışarıdan göç yoluyla gelmiş halk olduğu gerçeğini ortaya koyar. Hem antropoloji hem de dilcilik ilmi tarihi Ermen ülkesinde Hay etnosunun yerli halk olmadığını tespit etmektedir. Göçün yönü ve tarihi hakkında söylenen fikirlerin en eskisi Herodot'a aittir. M.Ö. V. asırda yazılmış bu malumatta:

"Makedonyalıların sözüne göre, Phrigler Avrupa'da onlarla komşu olarak yaşadıklarında Brig adını taşıyorlardı, Asya'ya göçtükten sonra yurtları ile birlikte Firik (Frik) olarak adlandırıldılar. Firik kolonisinden göç etmiş Armeniler de Firikler gibi silahlanmıştı, her ikisinin üzerinde Dara'nın kızı ile evlenmiş Artohm lider idi" (VII.73).

Bugün akrabalık bakımından Hayların Avrupa menşeli olduğunu gösteren dilcilik ilminin geldiği netice Herodot'un verdiği bilgileri ispat eder. Eğer bu tarihçinin adını verdiği Ermeniler Subar soylu Ermeniler değil, Pseudo Ermeniler ise, o zaman onun kelimelerinden, Ermenilerin (Haylar) Balkanlar'dan Anadolu'ya birlikte geçtikleri Firiklerin kolonisi olduğunu göstermektedir, daha sonra buradan Ermen ülkesine göçseler de, Firiklerin kolonisi olduğu çağlardaki silahlanma geleneğini hala kaybetmemişlerdir. Görülüyor ki, Dara'nın Saka üzerine yürüttüğü büyük orduda bir liderin rehberliği altında aynı askeri birlikte temsil edilmeleri de Firik-Hay ilişkisi veya arazi yakınlığı ile bağlantılıdır.

Anadolu'ya Firiklerin gelmesini XII-VIII. asırlar arasında muhtelif yıllara ait tartışmalara girmeden önce, Anadolu'ya gelen Firiklerin, VIII. asırda Halis (Kızıl-ırmak) çayının orta kısımlarında devlet kurduklarını söylemeliyiz. Bir asır sonra ise burada kurulan büyük Lidya Devleti'nin terkibine dahil olmuşlardır. Görülüyor ki, aynı çağlarda Hay boyları Firikya'nın merkezi Gordion (muassır Yassıhöyük) şehrinin güney tarafından, şimdiki Haymana bölgesinden Malatya ve Kuzeybatı Suriye topraklarına göçmüşler, çünkü Herodot Ermenileri (Hayları) Firikya'dan çıkmış halk gibi göstermektedir. Her halde, Hayların Ermen ülkesine gelene kadar aynı arazilerde ve sonraları Arme bölgesinde meskunlaşması Hay tarihçilerinin kendi kayıtları ve Hay dilindeki Aramey, Hurri-Urartu dillerine ait alıntı kelimelerde de görülmektedir.

Hayların göç yolunu Balkan Yarımadası / Firikya / Malatya // Kuzey Suriye / Arme / Arminiya istikametinde olduğunu kadim tarihçilerin sözleri doğrultusunda belirtmemiz mümkündür, ancak, bu göç yolunun tarihini kesin tespiti zordur. Tahmini tarihçilere veri olabilecek, aynı göç çağlarında Hayların kendi dillerine ait hiçbir kelime işaret bulunmamaktadır. Bu sebeple, Hayların Firiklerle Anadolu'ya XII. asırda geçmesi o kadar da inandırıcı değil. Şöyle ki, Firiklerin Avrupa'dan Asya'ya geçmesi proto-Hayların en yakın akrabası olan Yunan ahalisinin içinden çıkmış tarihçilere göre, Turova (Truva) muharebesinden sonraki çağlarda ortaya çıkmıştır. Yunan tayfalarının kendiyeri de Anadolu'nun batı sahillerine VIII. asırdan sonra gelip meskunlaşmağa başlamıştı.

Bazı araştırıcılar proto-Hayların Muşk boylarından olduğuna inandıkları için onların Anadolu'ya gelişini XII. asra kadar çıkarırlar. Ancak, dikkate almak gerekir ki, Asur, Urartu ve Yahudi kaynaklarında muşk etnik ismi Hayları değil, Firikleri bildirir.(32)

Hayların içinde yayılmış eski Khoren (Horen) adı Hurrilerle ilgili olduğu gibi, Frik ve Muşeg şahıs adları da Hay-Firik ve Hay-Muşk ilişkilerini göstermektedir. Umumiyetle, Ön Asya'nın tarihinde XII. asır öyle mürekkep bir devirdir ki, burada X. asra kadar ne olduğunu tespit etmek zordur, çünkü XII. asırda Mezopotamya'da aşağıda Kassi sülalesi, yukarıda Mitani Devleti, Anadolu'da Hitit Devleti dağıldı ve bütün bu arazilerde birçok küçük beylikler ve derebeylikler ortaya çıktı. 

Yalnız X. asrın sonunda Asur Devleti güçlendi, IX. asırda Urartu meydana çıktı. Lakin bu çağlarda Kuzey Suriye'ye birçok Aramey akını başlamıştı. Eğer Hay tayfaları X-VII. asırlar arası Fırat nehrinin kıyılarında olsaydı, onların adı buralara sürekli akın eden Asur veya Urartu krallarının yazılarında geçerdi. Şunu da unutmamak gerekir ki, Ermen ülkesi VIII-VII. asırlarda Saka-Kimmer boylarının at oynattığı arazilerin ortasında bulunmaktaydı. Hay tarihi kaynaklarında adı keçen Kamir'k ülkesi de burada idi.

Kanaatimizce, Firikya Devleti'nin bir kolonisi olan Haylar bu devlet dağıldıktan sonra, VII. asırda Malatya bölgesi üzerinden Suriye'ye göçmüş, Asur ve Urartu Devleti dağıldıktan sonra ise VI. asırda Diyarbakır'dan hayli yukarıda olan kadim Subarların Arme bölgesine geçmişlerdir. Arme ile Van Gölü arası arazide (kadim Subar beyliği) kalmış, Hurri-Urartu uruklarının küçük bir kısmı ile proto-Hayların karışmasından M.Ö. IV-I. asırlar arasında Van kıyısında yeni Hay halkı oluşmuştur. 

Urartular üzerine çalışan G. A. Melikişvili, "Kadim yerli ahalinin dili ile karışan Ermeni (Hay) dili hakim oldu, ancak hakim dilin terkibinde, özellikle kelime hazinesinde, onların asimile ettiği mağlup Hurrilerin dili hakim dili zenginleştirdi. Daha sonraları Ermeni boyları eski Urartu bölgelerine yayıldı... bunların da bir kısmı Ermenilere karıştı" demektedir.(33) 

İki ayrı dilde konuşan halklar eğer kaynayıp karışırsa, bir müddet iki dilli konuşma ortamı, bilingvizm oluşur ve tedricen bu dillerden biri üstünlük kazanıp, genel kullanım dili olur. Umumiyetle, iki dilin birleşip yeni bir karışık dile çevrilmesi mümkün değil, ona göre de, aynı dillerden birinin üstünlüğü ile yenileşmiş dilden bahsetmek mümkündür. Ama, bu yenileşme bazen o derecede olur ki, dil önceki şeklinden hayli farklılaşır, Grabar'ın Aşharabara döneşmesi gibi. Ermeni (Hay) dilinin tabiatı hakkında akademik Gr. Kapansyan şu sözleri söylemektedir:

"Hitit, Urartu, kısmen Gürcü ve Hurri dilleri ile Ermeni dilindeki gayri-Hint-Avrupa unsurları arasında benim yaptığım mukayese de bir hayli malzeme bulunmaktadır, bu da İran, Suriye, Asur-Babil, Yunan, Gürcü ve başka dillerden alıntı kelimeleri, hepsinin temiz Hint-Avrupa (bence, 400-450) kökleri çıktıktan sonra Ermeni dilinin esasını, temelini teşkil eden 5 bin civarında kelime, 30'a yakın ek kalır".(34)

Bilgin başka diller sözüyle de, adını belirtmemekle birlikte tabii ki, Türk dilini kastetmektedir. Çünkü diğer dillere nispeten Türk dilinin Hay diline tesiri daha sürekli ve kuvvetli olmuştur, bu tesirin altında Hay dili hatta Hint-Avrupa dillerinde karakteristik olan bazı özelliklerini kaybetmiştir. Alman alimi Mordman Türk-Ermeni dil alakalarının çok eski tarihe dayandığını 1870'te gündeme getirmiş, tanınmış Polonyalı alim Yan Boudouin de Courtenay Hay-Ermeni dilinde çokluk ve bulunma, ayrılma, vasıta hal eklerinin Türkçenin tesiri ile oluştuğunu yazmış, meşhur Ermeni dilcisi akademik Hr. Açaryan Hay-Ermeni dilindeki Türkçe kelimelere ait 300 sayfalık eserini 1902'de Ermenice neşretmiştir.(35)

Hay dilinin tarihi için bu dildeki Hurri-Urartu ve Sami kelimelerinin şekilleri belirli tarihi bilgilendirme yükünü de taşımaz. Hurri-Urartu ölü dillerinden kalma unsurlar Hay diline Van civarında yeni Hay halkının oluştuğu M.Ö. IV-I. asırlar boyu dahil olabilirdi, Aramey sözlerini ise Haylar Kuzey Suriye'de milattan sonraki çağlarda da alabilirlerdi. Fakat, sonraki Azerî Türk dilinden alıntı avçı, yuğ (yağ), tel gibi kelimelerden farklı olarak, kadim Hay dilinde öyle Türkçe kelimeler var ki, onlar ne Azer-hazer ne de Anadolu Türkçesinde aynı manada kullanılmamaktadır. Görülüyor ki, hâlâ "Haymatlos" devrinde Haymenişin (göçebe) olan proto-Haylar "Ermeni"leşmeden çok önceleri Anadolu'da Kaşkay, Urum veya Subar, Saka-Kimmer boyları ile temasta olduğu çağlarda bu kelimeler onların diline geçmiştir:

ağ - tuz yermuk-yarma
gar- kuzu caş-aş
garkut - kar denesi (dolu) soh-soğan gızğan - kazan hot-ot gusan - ozan varsağ-varsak (aşık) yengibar - yeni bar voçhar-koçkar (koyun)

Ancak, şu da olabilir ki, Asur kralları Muşkların ardınca esir aldıkları Hayları da VII. asırda Armi bölgesine ve 673'te dağıttıkları Subar Beyliği'nin arazilerine yerleştirdiklerinde burada hala Hurrilerle birlikte, Subar-Mitan (Armi) boylarından kalan ahali vardı ve bu arkaik Türkçe kelimeler Hay diline burada dahil olmuştur. Arime//Arme adından bahseden Gr. Kapansyan'a göre, bu bölgenin halkı kendi diline ve kültürüne göre Hurri-Subar etnik boylarına aitti ve Haylar M.Ö. IV-III. asırlarda tarihi Urartuyu etnik-kültürel ve siyasi yönden benimsemiş, yerli ahali ile bir-iki asır devam eden ilişkileri III. asırda sona ermiştir. Bilgin bu yoruma devam ederek, Hayların "Ermenileşme" sürecini şöyle izah etmektedir:

"Suriyelilere, Yunanlılara ve başkalarına İranlılardan geçen armen adı Armina toponiminden türemiştir, her halde Urartu ahalisi gibi, Subar-Arimelerin de Haylaşması süreci bittiği için biz artık Yunanca formalaşmış yeni (armen-oi, Armen-ia), hem de yeteri kadar Hay dili materyali ile Armen adı altında yeni etnik varlık düşünmemiz gereklidir".(36)

Hay-Ermeni halkının tarihi ve dili üzerine büyük uzman olan Gr. Kapansyan'ın bu fikrine genel itibarıyla katılıp, bazı küçük düzeltmelerle bu objektif görüşe destek vermek mümkün görülmektedir. Teori ise esasen Hayların Ermenileşme tarihi ile ilgilidir. Şöyle ki, Hayların yeni Ermeni adını tam benimsemesi milattan önce değil, M.S. III-V. asırlarda bölgede uygulanan Hıristiyanlaşma devrine aittir. 

Gerçekten de, proto-Haylar Arme-Subar bölgesinde yaşadıkları birkaç asırda Hurri-Subar kültürü ile şekillenip, yeni Hay halkına dönüştüğü çağlarda kuzey komşusu Ermen ülkesi ile sıkı alakalar kurabilmesini veya Saka-Kimmer boyları Ermen bölgesinden Azerbaycan'a çekildiğinde Haylardan bir kısmının Ermen'e geçip burada meskunlaşmasını istisna olarak görmek mümkün değildir. Çünkü Hayların Ermenileşmesi ile Ermen bölgesinin Haylaşması aynı sürein neticesidir. Sonraki çağlarda buradaki Hayların Ermeni//Armeni adlandırılması tarihi gerçektir ve bu da tarihi farklılıktır ki, Haylar az nüfusa sahip bir halk olarak, sonra da bir millet olarak Türk toplumunun hoşgörüsü içinde gelişmiştir.

Hayların bir tek dili değil, kültürü de Türk gelenekleri ile zenginlikler kazanmıştır. Sonraki çağlarda ortaya çıkan kaynaklarda da açıkça görülür ki, henüz Selçuklular Anadolu'ya gelmeden çok önceleri yerli Türk giyimi, mutfak, sanat ve söz-musiki kültürü yeni Ermen-Hay etnosunun medeniyetinde derin izler bırakmıştır. Bu yönde etnolinguistik belgeler, muhtelif kültür sahalarına ait alıntı terimler (musiki, giyim, yemek adları) bunu açıkça gösterir. Hayların Hıristiyanlıktan önce Hayk, Ara, Asthik ve Anahit adlı dört Tanrısı vardı, onlar Arme-Subar bölgesine geldikten sonra buradaki Tork (Türk) adlı Tanrıya da inandılar ve Hay tanrılarının sayısı beşe çıkmış oldu. Ermeni tarihçilerinin yazdığı bu malumatı biraz açıklayarak ve bu Türkün kim olduğunu netleştirelim.

Arme şehirleri içinde Nihiriya//Nihriya tarihi kaynaklarda başkent olarak geçmektedir. B. Piotrovski bu şehri sonraki Tikranakertin yerinde, Diyarbakır'ın kuzeydoğusunda yeniden kurar. Aslında, bu arazilerde Mitani Devleti dağıldıktan sonra X. asırdan çok sonra Asur ve Urartu hücumlarına maruz kalan Subar-Mitan ve Hurri ahalisi ayrı ayrı derebeylikler şeklinde yaşıyordu. Burada kurulmuş Subar beyliği 673'e kadar bağımsızlığını korumakla birlikte, aynı yılda Asurlar tarafından dağıtıldı ve Arme-Subar bölgeleri iki Asur eyaletine ayrıldı. Fırat çayının kıyılarında Asurları esir alıp bu eyalette yerleştirdiği Muşklar içinde Hay tayfalarının olması, onların burada meskunlaşması hakkında sonraki Hay-Ermeni tarihçisi M. Horenatsi ve "Sasunlu David" destanı bilgi vermektedir.

Asur kralı Sinahherib'i 681'de ibadet vakti kendi çocuklarını öldürür ve onlar ortaya çıkan karışıklıklardan korkup Subar beyliğine kaçarlar. Bu hadise hakkında o çağın Asur metinleri bilgi verir. Bu olay bir asır sonra İncil'in de iki ayrı sayfasında belirtilir:

"Ve vaka oldu ki, kendi tanrısı Nisrok'un evinde ibadet ederken Adrammelek ve Şaretsar onu kılıçla vurdular; ve Ararat diyarına kaçtılar"' (II Krallar, bar.19, 37; İsayi, bar 37, 38).

İncil'in bu kısmı yazıya geçirildiği çağlarda artık Subar beyliğinin dağılmasından bir asır zaman geçmişti, artık Ararat (Urartu) devleti de yoktu. Kaynakta ülkenin adı geleneksel edebi priom gibi kullanılmıştır. Şöyle ki, Ararat (Urartu), Aşkenaz (Saka) ve Minni (Mana) krallıklarının adı son kez İncil'de 593'te geçer (Yeremiya, 51, 27) ve bu çağda aynı ülkeler artık Mada (Med) devletinin eyaletleri idi. Bundan da bir kaç yüzyıl sonra (M.Ö. III-II) İncil'i Yunan diline çevirenler buradaki Ararat (Urartu) adını Armeniya adı ile karşıladılar, bundan da 7­8 yüzyıl sonra "Hay tarihinin babası" M. Horenatsi'de, iki muhtelif kaynakdan istifade ettiği için Sinahheribin Armeniya'ya kaçan çocuklarının adını bir yerde Adramel ve Sannasar, başka bir yerde Adramel ve Argamozan şeklinde verir ve bazı Hay (pseudo Ermeni) soyunun onlardan türediğini yazar:

"O kendi çocukları Adramel ve Sannasar tarafından öldürüldü ve bundan sonra onlar Armeniya'ya kaçtılar. Bizim erdemli atamız Skayordi onlardan birini Sannasarı Asuriya sınırına yakın bizim yurdun güneydoğusunada yerleştirdi. Onun nesli çoğalıp Sim olarak adlanan dağı bürüdü. Argamozan ise Aynı arazinin güneydoğusunda meskunlaştı. Tarihçi der ki, Artsruni ve Genuni soyu onun türemeleridir. Bu sebepten biz burada Sennahirim hakkında bilgi verdik. Aynı tarihçi der ki, Angeğ evi Haykın hangi torunu Paskamdan türemiştir". (37)

Bu olayı "Sasunlu David" destanı şu şekilde verir, Bağdat'ta oturan Sinekerim adlı kralın Sanasar ve Bağdasar adlı iki oğlu gece iken kaçıp Hay Hükümdarı Tevadoros'un yanına gelir, bu da ona 300 aile verir ve bu aşiret Sasun adlı yeni yerleşim yeri kurar. Görüldüğü gibi, bu kaynaklarda bazı Hay boylarının Van havzasında yerleşmesi tarihi kaçmış Asur şahzadeleri ile bağ kurmaktadır. Sonraki çağlarda da tanınmış Hay-Ermeni sülaleleri (Mamikon, Arşak, Bagrat, Smbat ve başkaları) doğudan gelen Türk-Arsak (Parth) soylu beylerin ve güneybatıdan gelen Aramey, Yahudi beylerin soyundan türeyenlerdir.

M. Horenatsin'in kronoğindeki Argamozan (er-kam-ozan) adı ne kadar ilgi çekmişse, Paskam, Tork ve Skayordi adları da o kadar dikkate layıktır, çünkü, Hay tarihçisi Türk boyu olan Ermenlere ait kadim kaynaklardan aldığı bu adların manasını bilmediği için sonraki Ermenişinaslara hayli problem yaratmıştır. Moisey Horenatsi II. kitabında şunları yazar:

"Vağarşak Haykak'ın torunu Paskam'ın soyundan kabarık çizgili sıfatı, dik burnu, batık gözü, vahşi bakışı, yüksek boyu ile seçilen, güçlü ve azman, lakin itibarlı görkemine göre Angeğ adlanan Tork'u batı tarafın hükümdarı tayin etdi ve Tork soyunu da Angeğ-Tun adlandırdı. Eğer istersen, sana onun hakkında akla sığmaz hikayeler anlatırım, nasıl ki, Persler Zaloğlu Rüstem'de 120 fil gücü olduğunu söyler. Onun hakkındakı türkülerde de öyle yiğitlik ve ataklıktan bahsedilir ki, bunları ne Samson, ne Herkules ne de Zaloğlu hakkında demek olmaz".(38)

Tarihçi bu hikayesini devam ettirir ve Tork adlı bahadırın azmanlığını anlatırken Tepegöz hakkında Homeros'un yazdıklarını tekrar eder. Eseri Rusçaya çeviren N. Emin de bu benzerliği görmüş, Homeros'un Polifemi ile mukayese yapmıştır.(39) Fakat, tarihten bilinmektedir ki, ne Hayların, ne de Ermenilerin Türk (Tork) adlı hükümdarı olmamıştır. Bunun için de, sonraki araştırıcılar metin tahlilleriyle bunu kesinleştirdiler, M. Horenatsi'nin istifade etdiği kaynakta Türk adlı hükümdar yoktur, tapınak adıdır ve onun çirkinliği hakkındakı tasvir ise Hayca "angeğ-tun" (idbar evi, kifir soyu) sözünün manasına uygun tarihçinin yorumu sonucudur. Favstos Buzand (V. asır) "Angel şehri çok eskiden Ermenlerin başkentidir" der, Hay-Ermeni kaynaklarında kullanılan Angel (sonralar Angeğ-tun) şehrinin Arme-Subar bölgesinde olduğunu kaydeden Kapansyan Tork ve Paskam adları hakkında şunları yazar:

"Sonra bu şehrin kultla bağlı değerini de hususi kaydetmek lazımdır, çünkü burada putperestlik devrinde babası Paskam olan Tork Angeğlinin tapınağı vardı. Elbette, bunlar Tanrı adlarıdır; birincisi (Torkh) esasen Anadolu'da ekseriya kadim halkların tapındığı Troko, Tarku ve Tarhu şekillerinde kullanılan ve Yunanlara Tarchon, Etrüskler vasıtasıyla Romalılara Tarkuinius, Likyalılara trhh şeklinde geçen "tanrı" anlamlı addır. Paskam (Paskham) adı ise, eğer yazılışı tahrif olmamışsa, şimdilik açıklanamamaktadır. Sonundaki -am elementi ile birçok Hurri adına benzemektedir, lakin Aitakama, Tarhigama adlarında olduğu gibi, burada -kam ekini de ayrı tutmak gerekir".(40)

Gr. Kapansyan'ın bu sözlerine Armeden doğuda Subar beyliğinde Turhu şehir bölgesinin olduğunu da ilave ederek ve lingiuist alimin büyük uzman sezişi ile Ayta-Kama, Tarhi-Kama ve Pas-Kam adlarındaki -kam ekinin ayrıldığını görmesini de özellikle belirtmeliyiz. Ancak alimin kendisi de itiraf etmektedir ki, "baba" gibi takdim olunan Paskam adı şimdilik izah edilememektedir. 

Halbuki, burada izah edilecek zor bir şey yoktur sadece, Tork tapınağının baş kahini Pas kam (baş kam) adlandırılır ve bütün bu garip yorumlar zamanda M. Horenatsi'nin kendisinden bin yıl önceki Subar-Ermen tarihi ile ilgili kaynaklarda rastladığı Türk tapınağı ve bu tapınağın baş şamanı (kamı) olarak verilmiş paskam unvanını Haykın soyuna bağlamak amacı ile ortaya çıkardığı karışıklıktan başka bir şey değildir. Çağdaş Hay-Ermeni tarihçilerinin ortaklaşa yazdığı son "Ermeni halkının tarihi" (1980) adlı kitapta ise bu ayrılık bir tek cümle ile verilmiştir:

"Ermeni panteonu arasına Tork tanrısı da dahil oldu".(41)

Görüldüğü gibi, kadim Subar-Ermen kültürünü benimseyen Hay yazarları gerçek olayı karıştırmışlardır. Hatta, Torkun tapınak değil, M. Horenatsin'in yazdığı gibi, bölge beyi olduğunu kabul etsek bile, yine onun kadim Ermen boyu içinde ulu şaman (başkam) soyundan olan Türk adlı bir bey olduğunu kabul etmek zorundayız ve her iki halde kadim Türk sözleri olan paskam unvanı ve Tork adı Haylara ait değildir. Tarihçi kendisi de itiraf etmektedir ki, yararlandığı "kaynakta hadiseler başka tür tasvir edilmiştir". (42)

Bir-iki kelime de Varbak ve Skayordi hakkında. Bakalım "Ermeni tarihinin atası" olarak tanınan tarihçi bu konuda ne demektedir? N. Emin'in, Rusçaya tercüme ettiği kitabın 1858. yıl neşrindeki ifade şöyledir:

Naş pervıy gosudar, uvençannıy Vapbakom, bıl Paruyr, sın Skayordi. "Varbak tarafından (tayin edilen) başına taç konulan Sakaoğlu Parur bizim ilk hükümdarımızdır".(43)

Uzmanlar "Paruyr Skayordi" adının Hay-Ermeni dilinde Sak oğlu Parur olduğunu kuşkusuz kabul ediyorlar, çünkü bu dilde ordi sözü "oğlu" manasında kullanılır. Yani, Sakaoğlu Parur Hay değil, o çağlarda Ermen ülkesinde Saka boyundan bir bölge beyidir. 

M. Horenatsin'in Mada hükümdarı olarak verdiği Varbak (Arbak) ise başka kaynaktan alıp Keyek ile karıştırdığı Arbak'tır. Çünkü, Asur Devleti üzerinde zafer kazanan, Asurlara karşı büyük muharebede ona yardım etmiş Ermen (Subar-Mitan, Saka-Kimmer) savaşçılarını müttefik olarak gören Mada Çarı Kiaksar idi ve savaştaki başarıdan sonra, 612'de Saka boyundan Parur beyi Ermen ülkesine hükümdar olarak tayin eden de o olabilirdi. Tarihçinin "bizim soybabamız Parur" demesi ise Hay soyuna değil, Ermen ülkesinde yaşamış Saka-Ermen soyuna aittir. Bu durum çok açık gösteriyor ki, Hıristiyanlık'tan sonra yazılan pseudoErmeni tarihlerinde eski Ermen halkının tarihi yanlış olarak ön Hay tarihi gibi verilmiştir.

Hayların kendi soy kütüğünü Ermen adına bağlama sebebini izah eden V. İ. Nikonov, ilk manası çoktan unutulmuş bazı etnik isimler ata tasavvuru yarattığı için onlar mitik "soybabası" adını türetir ve bu hal, sadece, manası bilinmeyen adları mitik suretlere çevirip izah etme gayretidir, demektedir. Böylece; "Bir halkın iki -Hay ve armen- adından onun efsanevi soy liderleri Hayk ve oğlu Armenak hakkında mitler oluştu".(44) 

Hayların menşei hakkında muhtelif efsaneler vardır ki, bunlardan biri de Strabon tarafından yazıya alınmıştır. Güya, Yunan arazisinde olan Fessaliya'daki Armeniya şehrinin sakini Armen Yason ile Armeniya (Ermen) ülkesine gelir ve "İskender'in yürüyüşünde iştirak etmiş Farsallı Kirsil ve Larisalı Midiy tespit ederler ki, Armeniya onun adı ile isimlendirilmiştir".(45)

Yason'un eşinin adı Armen olsaydı bile, Ermen ülkesinin onun adı ile adlanabilmesi için tarihi sebep yoktu, ancak bu efsanede bir hakikat varsa, o da Hay-Yunan ilişkisine dolaylı işarettir. Strabon efsaneyi bu şekilde hatırlattıktan sonra: "Bunlar geçmiş hikayeler idi. Daha yeni hikaye ise Pers egemenliği devrinden başlayarak sonraki çağları, ta bizim zamana kadar olan olayları ihtiva etmektedir ki, bunu da kısaca şöyle söylemek mümkündür. Armeniya'ya önce Persler ve Makedonyalılar sahip oldu, Bundan sonra Suriye ve Madanı kendilerine tabii olarak barındıranlar; Armeniya'da son hükümdar 7 Pers'ten (Kam-Atan'yı öldürenler-F.A.) biri olan Kidarnan'ın soyundan Oront idi. Sonra Romalılarla savaşan Büyük Antioh'un alaybaşçıları Artaksi ve Zariadri ülkeyi iki kısma ayırdılar. Hükümdarın tayinatı ile onlar ülkeyi idare ettiler. Hükümdar savaşta yenildiğinde onlar Romalıların tarafına geçtiler ve hükümdar ilan edilip bağımsız oldular. Artaksiyan'ın halefi Tigran sözün gerçek manasıyla Armeniya'ya hakim oldu" (XI.14.15) şeklinde yazar.

Strabon sonra, Tigran'ın muhtelif ülkelerden bazı arazileri aldığını ve Armeniya coğrafi adının genişlediğini belirleyen farklılıkları ortaya koyar. Artaksi soyundan olup, Part'da (Arsakların ülkesinde) (46) Girov veya esir sıfatıyla korunan bu "Ermeni hükümdarı" Arsakların yardımı ile Armeniya'da hükümdar olup onların kuvveti ile ülkenin sınırlarını genişletir, ancak, Arsaklara karşı kaypak olduğu için doğu bölgelerinden kovulur. 

Daha sonra "Lukul Tigranı Suriye ve Finike'den de kovdu" (47) Onun halefi Artavasd da Parthiya ile muharebede Romalılara ihanet ettiğinden Antoni onu öldürür. "Artavas'tan sonra ülke Sezar ve Romalıların hakimiyeti altında bir kaç hükümdar tarafından idare edildi ve bu ülkenin aynı şekilde idare edilmesine şimdi de devam edilmektedir".(48) Strabon'un söylediği gibi, "Armeniya'ya hakim olan" Tigran kimdir? Onun Arsak soyundan olması konusunu bırakıp, bu suale Rus tarihçilerinin verdiği yorumu hatırlatalım:

"Böyle hükümdarın gerçek hakimiyeti Part'daki umumi siyasi durumdan kaynaklanmaktaydı. Esir olan Ermeni Şehzadesi Tigran Armeniya tahtına oturması halinde Atropaten arazisinden Partlar "70 dere" vereceğine yemin ederek II Mitridat'ı razı edebildi. M.Ö.95'te II. Büyük Tigran Armeniya çarı
oldu".(49)

Arsakları aldattığı için güney bölgelerinden kovulan Tigran yukarıda hakkında bilgi verdiğimiz Arme-Subar bölgesinde Tikranakert şehrini kurdu ve burası Hay-Ermenilerin ilk başkenti oldu. Tigran'ın müstakilliği 20 yıl sürdü ve M.Ö. 66'da Romalılara tabi oldu. Oğlu II. Artavazd'da (M.Ö.55-34) Roma İmparatorluğu'nun vassalı idi. Onun varislerinin hakimiyeti hakkında ise Strabon'un yukarıdaki verdiği bilgiler konuya açıklık getirmektedir. Strabon'dan bir asır sonra yaşamış olan Roma tarihçisi Kornelius Tacitus de Ermenilerin Partlarla yakınlığı hakkında aynı sözleri kullanır.(50)


Böylece, Ermen bölgesinin tarihini izleyerek Yeni Eran'ın zamanına geldik. Buraya kadar söylediklerimizi özetledikten sonra, Ermeniye'nin "Haylaşma" sebebine dönelim:


1. Fırat çayının yukarı bölümünde M.Ö. IX-VIII. yüzyıllarda Urartu arazisi olup, VII. yüzyılda Saka-Kimmer boylarının meskunlaştığı Ermen ülkesinin ahalisi esasen Türk (Subar-Mitan, Saka-Kimmer) ve Hurri-Urartu boylarından kalma boylar idi. Bu ülke VII. asrın sonundan Mada devletinin, VI. asrın ortalarında ise Ahemeni devletinin eyaleti idi ve Selevki egemenliğine kadar burayı zaman zaman Urartu, Saka, Mada, sonra Pers kökenli Satraplar idare etmişlerdir.

2. Makedonyalı İskender'in Ön Asya'ya yürüyüşünden sonra Ahemeni sülalesinin egemenliğine son verildi ve artık III. asrın başında Pers İmparatorluğu'nun yerinde Selevki hükümranlığı yer aldı. Yalnız III. Antioh'un (M.Ö. 223-187) Romalılara mağlubiyetinden sonra Ermen ülkesi Roma'ya bağlı olarak iki vilayete bölündü. Büyük Tigran'ın zamanında bu vilayetler kısa sürelerle (20 yıl) tek merkez, Tigranakert'ten idare edilmişse de, az sonra yine de batıda Romalılara, doğuda Arsaklara bağlı vassal bölgeler idi.

3. Milattan sonra Selçukluların gelişine kadar Ermen bölgesi zaman zaman Arsak, Sasani, Bizans, Arap (Hilafet) devletlerinin eyaleti olmuştur. Bu çağlarda Ermen eyaletine tayin edilen canişine havale edilmiş failiyet mekanına bağlı olarak, bölgenin adı siyasi-inzibati arazi gibi, bazen büyümüş bazen de küçülmüştür. Herodot'un zamanında "Armeniya" uzunluğu 310 km. olan bir bölge idi, hatta onun doğu komşusu olan Matien arazisinin uzunluğu (750 km.) ondan iki kat büyük idi.(51) 

İran alimi Seid Nefisi, "Hilafet zamanı Araplar Aran toprağını Kafkasya'da fethettikleri başka nahiyelere birleştirerek, ona Ermeniye, yeni Ermenistan adını verdiler" demektedir.(52) Ermen adının etnik anlamda değil, böyle siyasi-idari ve coğrafi anlamda suni şekilde genişlemesi 1828'de de olmuştur. Aynı yılın Mart ayında Rus Çarı I. Nikolay'ın imzaladığı fermana esasen Erivan hanlığı ile Nahçıvan hanlığı birleştirilip "Armeniya vilayeti" olarak adlandırıldı. Fakat, Güney Kafkasya'da Gürcü-İmeret ve Kaspi bölgeleri kurulana kadar Armeniya vilayeti inzibati arazi olarak toplam 12 yıl mevcut oldu.

Arme-Subar bölgesinde M.Ö. V-III. asırlarda yerli Hurri-Urartu ve bölgenin güneyinde Sami-Aramey halkları ile kaynayıp karışan Haylar İskender'in yürüyüşünden sonra batıdan Makedonya-Yunan ve Roma ordularının bölgeye geldiği çağlarda hayli aktifleşti. Bunun sebebi, bir yandan bölgeye gelen yeni kuvvetlerle olan geçmiş etnik yakınlık olsa da, diğer yandan, kuzey komşusu olan Ermen ülkesine sızan Haylarla birlikte bütün Hay tayfalarının Dicle ve Fırat'ın yukarı kısımlarında yeni stratejik coğrafi mekanda yerleşmesi idi. 

Hem batıdaki hem de doğudaki büyük devletler burada ayrı bir bölge kurmakta ısrarlı olduğundan yerli soy liderleri içinden kendilerine meyilli Satraplar ve yeri geldiğinde "Çarlar" yetiştirmek siyaseti güdüldü. III. Antioh M.Ö. 190'da Romalılara mağlup olduktan sonra Romalılar tarafına geçen Satrapların hesabına Hay-Ermeniler sanki bir boy dirilmişti. Milattan sonra, özellikle, Hrıstiyanlığın siyasi bir rejim olduğu çağlarda Bizans'ın misyonerlerden yararlanma şansı hayli arttı. Suriye ve Bizans kiliselerinde ders alıp gelen Haylar yeni Hay-Ermeni milletinin teşekkül edip şekillenmesinde emsalsiz hizmette bulundular.

Artık V. yüzyıldan itibaren Hayların "büyük ve kadim tarih" aktarışı vücut buldu. Halbuki, hala o çağda M. Horenatsi, "çoğu zaman başkalarının hakimiyeti altında yaşamış güçsüz Haylar küçük ve az nüfusa sahip halktır" şeklinde yazar.(53) 

Hovanes Drashanakertsi (XI. asır) de Parur'a kadar Hayk ülkesinde yabancıların hakim olduğunu yazmaktaydı. Halbuki, bu Parur'un ve ondan sonra gelenlerin de Hay soyundan olmadığını yukarıda gördük. Ermenileşen Hay toplumu içinde soylu bölge beyleri de esasen Subar, Ermen, Arsak, Pers, Aramey aşiretlerinden olmaktaydı. M. Horenatsin'in eserine şerh yazan N. Emin, kendilerini Hay veya "Aram soyu", ülkelerini Hayots aşhar, Hayots yerkir, Hayastan, Hayastan aşhar adlandıran Haylar hiçbir zaman kendilerine Armeni, ülkelerine Armenia dememişler" demektedir.(54) 

Anadolu'da Arimoi (Homeros), Arme ve Ermen adlı Subar-Türk boylarının Hrıstiyanlığa kadar yaşanmış tarihinde Hay boylarının yeri yoktur. 

Balkanlar'dan M.Ö. VIII. yüzyılda Anadolu'ya girip bir asır Firikya kolonisi olan, sonra buradan geçerek Suriye bölgelerinde yaşayan Haylar Arme bölgesine gelip Hurri-Urartu boylarıyla karışmış (M.Ö. VI-I) ve sonraları Ermen bölgesine sızmışlar. Burada Hıristiyanlığın yayıldığı çağlarda Hayların Ermenileşme süreci başlamıştır.

Hay-Ermeni alfabesinin ortaya çıkışı V-VII. asırlarda esasen kilise edebiyatı ve Babil, Yunan, Suriye kaynakları Grabara tercüme edildi. Hay tarihçileri Moisey Horenatsi'den başlayarak, kendilerinin eski tarihini yazdıklarında artık çoktan unutulmuş olan Subar-Ermen ve Saka-Arsak boylarının tarihine ait olayları da Hay-Ermeni tarihi gibi kaleme aldılar. (55) İslamiyet'ten sonra Hilafetin Hay-Ermeni kiliselerine verdiği üstünlükten başarı ile yararlanan Haylar Hıristiyan Türklerin kiliselerini ve bu kilise tarihlerini de benimsediler.

Hıristiyanlığı Fırat kıyılarında kabul ettikten sonra zaman zaman küçük gruplarla Aras boyunca Azerbaycan'a sızan Hay tayfaları Kars, Göyçe gölü ve Ağrı dağı taraflarında meskunlaştı. Arap Hilafeti devrinden artan ve sonraki çağlarda devam eden böyle göçler Erivan hanlığında bazı Ermeni köylerinin, şehirlerde Ermeni mahallelerinin, çevre bölgelerde Ermeni topluluklarının kurulması ile sonuçlandı. Bunun dışında zaten sayısı az olan Haylar Suriye'den başlayıp İran'a kadar muhtelif vilayetlere dağılmışlardı. 

Yalnız son iki asırda "Ermeni Vilayeti" kurmak amacı ile Türkiye, Suriye ve İran'dan Hay ailelerini toplu şekilde Batı Azerbaycan arazilerine yerleştiren Rus İmparatorluğu 1920'de Erivan hanlığının yerinde dünya tarihinde ilk kez "bağımsız" Hayastan-Armeniya devletinin kurulmasının yolunu açtı.


Prof. Dr. Firidun Ağasıoğlu Celilov


1 Alman alim Mortman yaklaşık 130 yıl önce bu problem gündeme getirmiş ve Selçuklu-Osmanlı devrine kadar Ermeni (Hay) dilinde kaynağı belli olmayan Türkçe kelimelerden bahsetmiştir. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Zeitschrifter Deutschen Morgenlandischıhen Kesellschaft, XXIV, Leipsig 1870, 83; K. Patkanyan, "O Meste Zanimaemom Armyanskim Yazıkom v Krugu İndoyevropeyskih", İzvestiya Kavkazskogo Otdela İmperatorskogo Ruskogo Geografiçıskogo Obşestva, t. VI, no. 1, Tiflis 1881, 44; M. Memmedov, Dillerin Karşılıklı Alakası, Erivan 1986, Azer Halkı, Bakü 2000, s. 285-286.
2 A. Meullem, Esguisse d'une grammaire comparee de l'armenien classigue, Vienne 1903, 220-221 (Tekrar neşri 1936).
3 Alekseev, V. P., Gotsman İ. İ., Antropologiya Aziatskoy Çasti SSCB, Moskova 1984, 56­70.
4 M.Ö. III-IV. bin yıllara ait yazılı kaynaklarda bulunan Ön Asya toponimlerinin (Akarsu, dağ, tepe, köy, yaylak adlarının) daha sonra Orta Asya, Sibirya ve Altay'a kadar yayılmış olduğunu görürüz.
5 Son yıllarda Altay teorisinin yanlış olduğunu söyleyenler, Türk-Moğol dil paralelliklerinin akrabalık sebebiyle değil sonraki ilişkiler neticesinde olduğunu ilmi metot ve belgelerle ispat etmektedirler. Bunlara G. Clauson, V. Kotviç, G. Doerfer, B. A. Serebrennikov, A. M. Şçerbak'ı örnek verebiliriz. Bunların sayısı gittikçe artmaktadır. Proto-Türk kültürü üzerinde yaşayan bazı Azerbaycan ve Türkiyeli Türkologlar ise hala iki asır önce Avrupa ve Rus alimlerinin onlara 'bağışladığı' mitik Altay Anayurdu teorisinden başkasını bilmemekte ısrar ediyorlar.
6 İ. M. Dyakonov, "Znaçeniye Eblı Dlya İstorii i Yazıkoznaniya", Drevnaya Ebla, Moskova 1985, 336-337.
7 E. Kapansyan, Xayasa-Kolıbel Armyan, Etnogenez Armyan i ik Naçalnaya İstoriya, Yerevan 1947; E. A. Melikişvili, Nairi-Urartu, Tbilisi 1954; D. N. Sarkisyan, Strana Şubriya, Xurritı i Urartı, 3 t. Yerevan 1989; İ. M. Dyakonov, "K Praistorii Armyanskogo Yazıka", İstoriko-Filologiçeskiy Jurnala AN. Arm. SSR, no. 3, Yerevan 1983; İ. M. Dyakonov, "Znaçenie Eblı Dlya İstorii i Yazıkoznaniya".
8 Drevnyaya Ebla, Mdskova 1985, 285.
9 A.g.e., s. 336.
10 A.g.e., 223, 284, 285. s.
11 İ. M. Dyakonov, "Znaçenie Eblı Dlya İstorii i Yazıkoznanya", 336-337.
12 Makalenin Rusça neşri; "Zameçaniya po Toponimike ik Arkivov Eblı", Drevnyaya Ebla, 285. s.
13 Ebla yazılarında "4 kişilik 1 ekmek (aş)", "bi-ir iki (bir-iki)" gibi ifadeleri bir yana bırakırsak "Armili Dumur" ve "Utu beyi Tamır-lim" ifadelerindeki Demir şahıs adı, "Armi'nin yaşadığı Abarsila ülkesi" deyimindeki (a) barsil etnotoponominin Sami dilleri ile izahı mümkün değildir (Drevnyaya Ebla,
251, 285, 310).
14 Mitan Kralı Tuşratta Mısır Firavunu III. Amenhotep'e (1455-1424) yazdığı geniş metinli mektubunda ülkesinin adını Hurice Xurroxe mektubun Akkad'a olan kısmında ise Mitanı adlandırmıştır (G. A. Melikişvili, Nairi Urartu, s. 95).
15 Çivi yazılardaki Balık adı eski Türkçedir. Türk arazilerinden akan nehirler sırasında Balıklı, Balık, Balıh nehir adları yaygındır. Bir tek Balıh değil, çivi yazılarında geçen Mezapotamya ve Anadolu'daki nehir isimlerinin bir kısmı İtizle (İdile), Araktu (Arıklı Kanalı), *Sub-Ana>Subnam (Zebene su), Sulu, Baluhaşşa, Karasuv, Samur ve bunun gibileri Türkçedir. Buradan doğuya giden Türkler bu isimleri (İtil, Arık, Balık, Balkaş, Samur, Karasu vb.) yeni yurtlarında ikinci kez kullanmışlardır.
16 Kumuş Özbekleri içinde Motan soyunu gösteren XIX. asrın büyük, Kazak aydını Çokan Valihanov Özbekleri mink, diahli (dağlı), Barkut, Karakalpak, Katazan boyları arasında Mitan boyundan da bahs etmiştir. (Ç. Velihanov, İzbrannıe Proizvedeniya, Moskova 1986, 256).
17 P. S. Tolstova, "Nekotorıe Voprosı İstoriçeskoy Onomastiki Horezmskogo Oazisa", Etnografya İmen, 1971, 246-253. s.
18 Kapadokya yerine metinde Kılıkya yazılması bir yanlışlık olmuş, nitekim verilen haritada düzeltilmiştir: Das Geschisctswerk des Herodotos von Halikarnasos, Hbertraken von Th. Braun. Berlin
1964 (Harita).
19 Y. E. Vinogradov, Politiçeskaya İstoriya Olviyskogo Polisa, Moskova 1989, 53.
20 Antiçnıe İstoçniki o Severnom Kavkaze, Nalçik 1990, 174.
21 R. E. Kuzyeyev, Proishojdenie Başkirskogo Naroda, Moskova 1974, 60.
22 İ. M. Dyakonov, "Assiro-Vavilonskie İstoçniki po İstorii Urartu", Vestnik Drevney İstorii, no. 2-3, 1951 (sıra no.18; no. 28).
23 Azer Halkı, 288-289.
24 İstoria Armenii Moiseya Horenskogo, Moskova 1958, I, XXII.
25 İ. İ. Meşaninov, "K Analizu İmeni Yerimena", Yazık i Mışlenie, t. 1, Leningrad 1933.
26 İstoriya Narodov Severnogo Kavkaza, 278.
27 İstoria Armenii Moiseya Horenskogo, I, XII.
28 Suriyelilerin kendilerini aramey-arimi adlandırdığını söyleyen Posidoniye istinat eden ve halk adının değişebilmesi, Ermeni adının da bu adlara benzemesini kaydeden Strabon, Ermenilerin fizyolojik görünüme Mezapotamya'daki komşuları Suriyelilere ve Araplara benzediğini yazar (Strabon, I. 2-34). İlginçtir ki, sağır dilsiz dilinde 'konuşanlar' da Hay (Ermeni) demek istediğinde başın arka kısmını elle düz bir şekilde sıvazlama işaretiyle belirtirler, bununla 'yastıbaş' anlatımını kullanmış olurlar.
29 Caşiers de la "Delegation Archeologue Française en İran", no. 4, 1974, 124-125 ve s. 249-250'deki resimler.
30 Voprosı Yazıkoznanya, no. 4, 1979, 43.
31 İ. M. Dyakonov, K Praistorii Armyanskogo Yazıka, 168-169.
32 İstoriya Drevnogo Mira, t. II, Moskova1983, 46.
33 E. A. Melikişvili, Nairi-Urartu, 419.
34 E. Kapansyan, Hayasa-Kolıbel Armyan, 79.
35 Ş. Açaryan, Turkereni Pohadreal Barer Şayereni meç, Moskua-Vcarşabad 1902; İ. A. Boduev de Kurtene, İzbrannıe Trudı po Obşemu Yazıkoznaniyu, Moskova 1963, 365.
36 E. Kapansyan, Hayasa-Kolıbel Armyan, 209.
37 İstoria Armenii Moiseya Horenskogo, I, XXIII.
38 A.g.e., II-VIII.
39 A.g.e., s. 286.
40 E. Kapansyan, Hayasa-Kolıbel Armyan, 201.
41 İstoriya Armyanskogo Naroda, Yerevan 1980, 71.
42 İstoriya Armenii Moiseya Horenskogo, I.V; I. XXI.
43 A.g.e., I-XXII; (Naş Pervıy Gosudar, Uvençannıy Barbakom, bıl Paruyr, sın Skayordi).
44 B. A. Nikonov, "Etnonimiya", Etnonimı, 1970, 19.
45 Strabon, Geografiya v 17 Knigah, Moskova 1994, 499 (XI.14.12).
46 Strabon Arsakların saka boyundan olduğunu yazır (Stabon, XI. 9.2).
47 Stabon, XI.14.15.
48 Stabon, XI.14.15.
49 İstoriya Drevnogo Mira, t. II, Moskova 1983, 406-407.
50 Gornelius Tagimus, Annales, XIII, 34.
51 Herodot, V, 52.
52 Seid Nefisi, Babek, Bakü 1990, 26.
53 İstoriya Armenii Moiseya Horenskogo, I, III.
54 İstoriya Armenii Moiseya Horenskogo, 244, 248-249.
55 Agamangelay, Patmutun Tşayots, Tptşlis 1909; Agamanlgeos, Tşayots Patmutyun, Yerevan 1983; Movsısı Horenatsoy, Patmutun Tşayots, Tptşlis 1913; Sebeosi Yepiskoposi Patmutyun, Yerevan 1939; Ptşavstos Buzandatsoy, Patmutun Tşayots, Venetik 1933; İstoriya Armenii
Favstosa Buzanda, Yerevan 1953; Lazaray Ptşarpetsoy, Patmutun Tşayots ev Tult ar Vatşan Mamikonean, Tptşlis 1904; Armyanskaya Geografiya VII Veka po R. X. Spb., 1877; Kirakos Ganzaketsu, İstoriya Armenii, Moskova 1976 ve banzari kaynaklar. 
Bu metnin İngilizce linki yukarıda verilmiştir.





Ermeni harfleriyle yazılmış Türkçe metinler



Turco-Armenian Relations ( I ) - (X)


TURKS, AZERBAIJANIANS, ARMENIANS: 
GENOCIDE OF HISTORICAL TRUTH


Crime Against Humanity















_____________